سکوت به هنگام تلاوت قرآن
پرسش : در هنگام تلاوت قرآن وظیفه انسان گوش دادن است یا تلاوت کردن؟
پاسخ اجمالی:
مسلمانان در آغاز کار، گاهى در نماز صحبت مى کردند و پاسخ همدیگر را می دادند و یا جوانی از انصار هنگامی که پیامبر(ص) قرآن تلاوت می کرد بلند قرآن مى خواند؛ لذا خداوند در آغاز سوره اعراف از این کار نهی کرد. از روایات استفاده می شود: مستحب است که در هر کجا و در هر حال کسى قرآن را تلاوت کند، دیگران سکوت کنند و گوش جان فرا دهند؛ اما در نماز جماعت گوش دادن واجب است.
پاسخ تفصیلی:
پاسخ این سوال را مى توان با توجه به آیه204 سوره«اعراف» بدست آورد، در شان نزول این آیه«ابن عباس» و جمع دیگرى گفته اند: مسلمانان در آغاز کار، گاهى در نمازصحبت مى کردند، و گاهى شخص تازه وارد، به هنگامى که نمازرا شروع مى کرد، از دیگران سوال مى کرد، چند رکعت نمازخوانده اید؟ آنها هم جواب مى دادند فلان مقدار، آیهفوق نازل شد و آنها را از این کار نهى کرد.(1)
شاید این مطالب را هم بپسندید:
و نیز از «زُهرى» نقل شده: هنگامى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) قرآنتلاوت مى کرد، جوانى از انصارهمراه او بلند قرآن مى خواند، آیه نازل شد و از این کار نهى کرد.(2) به هر صورت، قرآندر آیهفوق دستور مى دهد: (هنگامى که قرآنتلاوت مى شود، با توجه به آن گوش دهید و ساکت باشید، شاید مشمول رحمت خداگردید)؛
«وَ اِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ اَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ». «اَنْصِتُوا» از ماده «اِنْصات» به معنى سکوت توام با گوش فرا دادن است. در این که آیا این سکوت و استماع، به هنگام قرائت قرآندر تمام موارد است؟ یا منحصر به وقت نمازو هنگام قرائت امام جماعت؟ و یا به هنگامى که امام در خطبهنماز جمعه تلاوت قرآنمى کند؟ در میان مفسران گفتگو بسیار است، و احادیث مختلفى در کتب حدیثو تفسیردر این زمینه نقل شده است. آنچه از ظاهر آیه استفاده مى شود این است که: این حکم، عمومى و همگانى است و مخصوص به حال معینى نیست. ولى روایات متعددى که از پیشوایان اسلامنقل شده به اضافه اجماعو اتفاق علماء بر عدم وجوب استماع در همه حال، دلیل بر این است که این حکم به صورت کلى یک حکم استحبابى است، یعنى شایسته و مستحباست که در هر کجا و در هر حال کسى قرآنرا تلاوت کند، دیگران به احترام قرآنسکوت کنند و گوش جان فرا دهند، پیام خدارا بشنوند و در زندگى خود از آن الهامگیرند، زیرا قرآنتنها کتاب قرائت نیست، بلکه کتاب فهم و درک و سپس عمل است، این حکمِ مستحب به قدرى تاکید دارد که در بعضى از روایات از آن تعبیر به واجبشده است.در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم:
«یَجِبُ الاِنْصاتُ لِلْقُرْآنِ فِى الصَّلوهِ وَ فِى غَیْرِها وَ اِذْا قُرِءَ عِنْدَکَ الْقُرْآنُ وَجَبَ عَلَیْکَ الاِنْصاتُ وَ الاِسْتِماعُ»؛
(واجب است در نمازو غیر نماز به هنگام شنیدن قرآن سکوت و استماع کرد و هنگامى که نزد تو قرآنخوانده شود، سکوت کردن و گوش فرا دادن لازم است).(3) ( حتى از بعضى از روایات استفاده مى شود: اگر امام جماعت مشغول قرائت باشد و فرد دیگرى، آیهاى از قرآن تلاوت کند، مستحب است سکوت کند تا او آیه را پایان دهد، سپس امام قرائت را تکمیل کند، چنان که از امام صادق(علیه السلام) نقل شده: على(علیه السلام) درنمازصبح بود و «ابن کَوّا» (همان مرد منافق تیره دل) در پشت سر امام(علیه السلام) مشغول نمازبود، ناگاه در نمازاین آیه را تلاوت کرد:
«وَ لَقَدْ اُوحِىَ اِلَیْکَ وَ اِلَى الَّذِیْنَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ اَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِیْنَ»؛ (به تو و همه پیامبران پیشین وحى شده که اگر مشرک شوى، تمام اعمالت تباه مى شود و از زیانکاران خواهى بود!) و هدفش از خواندن آیهاین بود که به طور کنایه به على(علیه السلام) احتمالاً در مورد قبول حکمیت در میدان «صفین» اعتراض کند.اما با این حال امام(علیه السلام) براى احترام قرآن سکوت کرد، تا وى آیه را به پایان رسانید، سپس امام(علیه السلام) به ادامه قرائت نمازبازگشت. «ابن کَوّا» کار خود را دو مرتبه تکرار کرد، باز امام(علیه السلام) سکوت کرد. «ابن کَوّا» براى سومین بار آیه را تکرار نمود، و على(علیه السلام) مجدداً به احترام قرآن سکوت کرد. سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: «فَاْصِبْر اِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ وَ لایَسْتَخِفَنَّکَ الَّذِیْنَ لایُوْمِنُون»؛ (اکنون که چنین است صبر پیشه کن که وعده خداحق است؛ و هرگز کسانى که ایمانندارند تو را خشمگین نسازند [و از راه منحرف نکنند]!).(4) اشاره به این که مجازات دردناک الهى در انتظار منافقان و افراد بىایماناست و در برابر آنها باید تحمل و حوصله به خرج داد، سرانجام امام(علیه السلام) سورهرا تمام کرده و به رکوع رفت.از مجموع این بحث روشن مى شود استماع و سکوت به هنگام شنیدن آیات قرآنکار بسیار شایسته اى است ولى به طور کلى واجبنیست، و شاید علاوه بر اجماعو روایات جمله: «لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»؛ (شاید مشمول رحمت خدابشوید) نیز اشاره به مستحب بودن این حکم باشد. تنها موردى که این حکم الهى شکل وجوب به خود مى گیرد موقع نماز جماعت است که ماموم به هنگام شنیدن قرائت امام، باید سکوت کند و گوش فرا دهد، حتى جمعى از فقهاء این آیهرا دلیل بر سقوط قرائت حمد و سورهاز ماموم دانسته اند.از جمله روایاتى که دلالت بر این حکم دارد حدیثى است که از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود:
«وَ اِذا قُرِءَ الْقُرْآنُ فِى الْفَرِیْضَهِ خَلْفَ الاِمامِ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ اَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُون»؛ (هنگامى که قرآندر نماز فریضه و پشت سر امام خوانده مى شود، گوش فرا دهید و خاموش باشید شاید مشمول رحمت الهى شوید).(5) و اما در مورد کلمه «لَعَلَّ»؛ (شاید) که در این گونه موارد به کار مى رود، منظور این است: براى این که مشمول رحمت خداشوید، تنها سکوت و گوش فرا دادن کافى نیست، شرائط دیگرى از جمله عمل به آن دارد.(6)
پی نوشت:
(1). «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث؛ «جامع البيان»(تفسير طبرى)، ذيل آيه مورد بحث؛ تفسير«قرطبى»، ذيل آيه مورد بحث؛ «درّ المنثور»، جلد 3، صفحه 156، دار المعرفة، طبع اول، 1365 ه ق.
(2). «جامع البيان»( تفسير طبرى)، جلد 9، صفحه 110، ذيل آيه مورد بحث؛ «درّ المنثور»، جلد 3، صفحه 156، دار المعرفة، طبع اول، 1365 ه ق.
(3). تفسير«برهان»، جلد 2، صفحه 57( صفحه 627، بنياد بعثت، طبع اول، 1415 ه ق)، ذيل آيه مورد بحث؛ «وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 215، چاپ آل البيت؛ «بحار الانوار»، جلد 85، صفحه 108 و جلد 89، صفحه 221؛ تفسير«عياشى»، جلد 2، صفحه 44، چاپخانه علميه تهران، 1380 ه ق.
(4). تفسير«برهان»، جلد 2، صفحه 56( صفحه 627، بنياد بعثت، طبع اول، 1415 ه ق)، ذيل آيه مورد بحث؛ «وسائل الشيعه»، جلد 8، صفحه 367، چاپ آل البيت؛ «بحار الانوار»، جلد 33، صفحات 344، 429 و 430.
(5). تفسير«برهان»، جلد 2، صفحه 57(صفحه 627، بنياد بعثت، طبع اول، 1415 ه ق)، ذيل آيه مورد بحث؛ «من لايحضره الفقيه»، جلد 1، صفحه 392، انتشارات جامعه مدرسين قم، 1413 ه ق؛ «وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 214 و جلد 8، صفحه 355، چاپ آل البيت؛ «مستدرك»، جلد 6، صفحه 479، چاپ آل البيت؛ «بحار الانوار»، جلد 82، صفحه 86 و جلد 85، صفحات 21، 70 و 108 و جلد 89، صفحه 221؛ تفسير«عياشى»، جلد 2، صفحه 44، چاپخانه علميه تهران، 1380 ه ق؛ «مستطرفات السرائر»، صفحه 585، انتشارات جامعه مدرسين قم، 1411 ه ق.
منبع: گردآوري از کتاب: تفسیر نمونه، آيت الله العظمي مکارم شيرازي، دارالکتب الإسلامیۀ، چاپ سی و دوم، ج 7، ص 92.
