اقسام صلوات در قرآن

 

 مفهوم شناسی صلوات
واژه صلوات از ریشه «صلو» است. مفرد آن، صَلَاهًْ است. صلات در لغت به معنای دعا و نیایش است. نماز نیز در حقیقت نوعی دعا است هر چند که به شکل خاص و دارای اجزاء و شروطی مخصوص به خود است.
واژه صلات به معنای ثنا و استغفار نیز به کار رفته است؛ اما به نظر می‌رسد که ثنا و استغفار معنای مستقلی برای کلمه صلات نباشد، بلکه از آنجا که نیایش متضمن ثنا و استغفار است، چنین گفته شده که ثنا و استغفار از معانی کلمه صلات است.
با نگاهی به کاربردهای این واژه در قرآن مجید می‌توان گفت که نمی‌توان صلوات خدا نسبت به خلق را به معنای دعا گرفت؛ از همین رو برخی گفته‌اند صلات تنها به معنای دعا نیست، بلکه به معنای ثنا و ستایش نیز است. بنابراین، مقصود از صلوات خدا بر انبیا و صالحان، همان ثنا و ستایش نیک و به نیکى یاد کردن از آنان است.(ترتیب العین، ج 2، ص 1006، «صلو».)
برخى دیگر، صلوات از ناحیه خدا را به معنای مغفرت و رحمت و ثنا و کرامت، و صلوات ملائکه را به معنای دعاى آنان در حق دیگران معنا کرده‌اند.(همان) چنانکه در روایتى از امام صادق (ع ) قریب به همین مضمون نقل شده است.(مجمع البیان، ج 7 – 8 ، ص 568) آن حضرت می‌فرماید: «درود خداوند به معناى رحمت، درود ملائكه به معناى به پاكى ياد كردن و درود مردم به معناى دعاست».
(تفسير نورالثقلين؛ ج 7، ص 396)
از آنجا که معنای واژه صلات همان دعا است، باید گفت که کاربرد این واژه در خدا و فرشتگان نیز همین معنا است؛ زیرا چنانکه گفته شد، صلوات متضمن اموری از جمله ثنا و ستایش و غفران است و کسی که در مقام صلات قرار می‌گیرد، نخست به ستایش و ثنا می‌پردازد و بر اساس ویژگی‌های آن شخص درخواست‌هایی از جمله غفران و بخشش و آمرزش را مطرح می‌کند. به نظر می‌رسد که صلوات خدا در حق بندگان صالح، همان صلوات ستایش گونه از بندگان نیکوکار خویش و توجه به ایشان در قالب کرامت و رحمت و مغفرت است.
باید توجه داشت که صلوات از مصادیق فعل‌الله است نه صفت ذات؛ زیرا فعل خدا بسط و قبض و وصل و قطع دارد، در حالی که اگر صفت ذات بود، چنین نبود. همچنین باید گفت که قول خدا، همان فعل خدا است.

ارتباط وصل و صلات
با نگاهی به‌اشتقاق کبیر و ارتباط تنگاتنگ میان واژگان «وصل» و «صلو» می‌توان گفت که میان صلات از ریشه «صلو» با صله از ریشه «وصل» نوعی ارتباط معنایی است؛ زیرا کسی که صلات به معنای دعا و نیایش را با خدا دارد، خواهان وصل با خدا است؛ چنانکه هر کسی از صلات و دعا دوری و اجتناب می‌کند، از خدا قطع کرده و می‌بُرّد.
همچنین کسانی که صلوات بر پیامبر(ص) می‌فرستند با ایشان وصل می‌شوند. این اتصال آثار و برکاتی دارد که در جای خود بیان خواهد شد.
باید توجه داشت که بر اساس روایاتی از جمله «أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّهًْ؛ من و علی دو پدر این امت هستیم.»(بحارالأنوار، ج ۱۶، ص ۹۵ باب ۶) صله رحم واقعی اهل ایمان به پیامبر(ص) و عترت طاهره(ع) است.

اقسام صلوات در قرآن
در آیات قرآن، صلوات، اختصاصی به صلوات مردم نسبت به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) ندارد، بلکه شامل: 1.  صلوات خدا بر خلق؛ 2. صلوات پیامبر(ص) بر مردم؛ 3. صلوات فرشتگان بر مردم؛ 4. صلوات مردم بر پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) می‌شود.

1. صلوات خدا بر پیامبر(ص):

بر اساس آموزه‌های قرآن، خدا به پیامبر(ص) صلوات می‌فرستد. خدا می‌فرماید: إِنَّ الله وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ؛ همانا خدا و فرشتگان بر پیامبر صلوات می‌فرستند.(احزاب، آیه 56) صلوات خدا، صفت فعل او است و از آیات قرآن به دست می‌آید که صلوات الهی، قرار گرفتن پیامبر در مراتب و مقامات عالی است که دسترسی برای غیر ایشان مقدور نیست؛ زیرا ایشان در مرتبه ظهور اول قرار دارند.(نجم، آیات 8 و 9) پیامبر(ص) از نورانیتی برخوردار است که دیگران فاقد آن هستند. پیامبر(ص) به عنوان مظهر اسمای الهی است که از ایشان فیض به همه عوالم می‌رسد؛ پس اگر رحمتی از خدا به خلق می‌رسد از مظهر اتم و اکملش خواهد بود. از همین رو مرحوم استاد علامه طباطبايى (قدس سره) مى‌‏فرمودند: معناى صلوات بر محمد و آل محمد اين است كه خدايا! رحمتت را بر آنان فرو فرست كه از آنان به ما برسد. پس اگر بخواهد رحمتى ببارد ابتدا بر اين خاندان مى ‏بارد و سپس از این مظاهر الهی به ديگران مى‏ رسد؛ لذا طلب رحمت كردن مستلزم اجابت دعا است. در حقیقت باید گفت: «بِيُمْنِهِ رُزِقَ‏الْوَرَى وَ بِوُجُودِهِ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ؛ به يمن وجود امام‌عصر(عج) جهانيان روزى مى ‏خورند و به پاس وجود آن حضرت آسمان و زمين برجا است.(مفاتيح الجنان، دعاى عديله) پس همه بركات از اين خانواده به سايرين مى‌‏رسد؛ چرا که « بَلْ قُلوُبُنا اوْعِيَهًْ لِمَشِيَّهًْ اللَّه؛ قلوب ایشان ظروف مشیت الهی است.»(بحارالانوار، ج 25، ص 336) و هر چه به دیگران می‌رسد از این ظروف الهی است.

2. صلوات خدا بر مومنان:

خدا در قرآن درباره این قسم از صلوات می‌فرماید: هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ؛ آن خدایی است که بر شما صلوات می‌فرستد و همچنین فرشتگان صلوات می‌فرستند تا شما را از ظلمات به سوی نور خارج کند.(احزاب، آیه 43) خدا در جایی دیگر می‌فرماید: وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ؛ برای او نوری قرار می‌دهیم تا میان مردم بدان راه می‌رود.(انعام، آیه 122) پس تاثیر صلوات الهی بر مومنان همان ایجاد نورانیت در دلها و رهایی از ظلمت‌ها است. از آنجا که اسلام و ایمان از مصادیق برتر نورانیت است، کسی که از صلوات الهی بهره‌مند می‌شود، از نورانیت ایمان و اسلام نیز بهره‌ می‌برد. پس اگر توفيقى نصيب انسان شد و در فضاى دلش تاريكى احساس نكرد، بلكه نورانيتى ديد معلوم مى‏‌شود صلوات الهى و فرشتگان نصيب او شده است.

3. صلوات خدا بر صابران:

صلوات خداوند بر صابرانِ در سختی‌ها و ناملایماتی که به سبب آزمایش‌ها و ابتلائات با آن مواجه می‌شوند، یکی از اقسام صلوات است که پرتوی از ربوبیت و جلوه اى خاصّ از رحمت الهى است؛ چنانکه خدا می‌فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأَمْوَالِ وَالأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَهًْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ؛ و هر آینه شما را به چیزی از خوف و گرسنگی و نقص و کمبود در اموال و نفوس و میوه‌ها می‌آزماییم و به صابرین بشارت ده؛ همانان که برایشان صلواتی از سوی پروردگارشان و رحمتی است و آنان همان راه یافته گان هستند.(بقره ، آیالت 156 و 157)

4. صلوات فرشتگان بر مومنان:

از آیه 43 سوره احزاب به دست می‌آید فرشتگان نیز بر مومنان صلوات می‌فرستند تا مومنان را از ظلمات به سوی نور ببرند. همان طوری صلوات خدا به معنای نورانى كردن دلهای مومنان است، همچنین صلوات فرشتگان در حق مومنان از چنین خاصیتی برخوردار است؛ پس اگر اين فيض قطع شود و خداوند و فرشتگان بر كسى درود نفرستند، او در ظلمت خواهد ماند. ما بايد خود را با اين معيار بسنجيم كه اگر توفيق اطاعت و انجام تكاليف شرعى‏ نصيب ما شد و از احكام و آداب عبادات كم و بيش به حكمت آنها ره يافتيم، بدانيم كه صلوات خدا و فرشتگان نصيب ما شده است و گرنه لغزش داشته و گرفتار گناه شده ‏ايم.

5. صلوات مومنان بر پیامبر(ص):

خدا به عنوان یک عمل واجب بر مومنان حکم می‌کند تا بر پیامبر(ص) صلوات بفرستند: إِنَّ الله وَمَلاَئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا؛ همانا خدا و فرشتگانش بر پیامبر صلوات می‌فرستند.‌ای کسانی که ایمان آورده اید بر پیامبر صلوات و سلام کامل و تمام بفرستید.(احزاب، آیه 56) از این آیه به دست می‌آید که مؤمنان، موظّف به فرستادن صلوات بر آل محمّد(ص)، در پى ذکر صلوات بر پیامبر(ص) هستند.(الميزان، ج 1، ص 384) همچنین خدا با آوردن فعل مضارع «یصلون» بیان می‌کند که خود و فرشتگانش به طور دائم و مستمر بر پیامبر(ص) صلوات می‌فرستند.(تفسير التحريروالتنوير، ج 11، جزء 22، ص 97) بنابراین، مومنان بهتر است که این گونه باشند و صلوات ایشان نیز مستمر و دائمی باشد. از نظر قرآن اهل ایمان اهل صلوات بر پیامبر(ص) هستند، چنانکه در اهمیت صلوات همین بس که در قرآن ذكر صلوات خدا و ملائكه پيش از دستور به مؤمنان نسبت به صلوات بر پيامبر(ص) است؛ یعنی خدا خود نخست به صلوات پیاپی اقدام کرده و سپس دیگران را دستور می‌دهد تا ایشان نیز این گونه باشند و به تبعیت خدا و فرشتگان بر آن حضرت(ص) صلوات بفرستند.

همچنین سلام و صلوات بر پیامبر(ص) می‌بایست با تسلیم و التزام عملی همراه باشد و تنها علاقه قلبی و محبت باطنی کفایت نمی‌کند. همچنین صلوات بر پیامبر(ص) می‌بایست کامل و تمام باشد و به شکل ابتر و دم بریده صلوات و سلام نفرستد؛ چنانکه در کتاب‏هاى شش گانه‏ اهل سنّت روایاتى آمده که از پیامبر اکرم پرسیدند: چگونه صلوات بفرستیم؟ فرمود: بگویید: «اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد». در صحیح بخارى (باب چگونگى صلوات بر پیامبر) وقتى این حدیث را نقل مى‏ کند، در همان نقل حدیث، کلمه‏ «آل محمّد» را حذف کرده و چنین مى ‏نویسد: از محمّد «صلّى اللّه علیه و سلّم» پرسیدند: چگونه صلوات بفرستیم؟ فرمود: بگویید: «اللّهم صلّ على محمّد و على آل محمّد»!؟ در کنار نام پیامبر، ذکر صلوات مهم است. رسول خدا(ص) فرمود: «هرکه درکتاب و نوشته ‏اى بر من صلوات فرستد تا آن صلوات در آن نوشته باقى است، براى او پاداش خواهد بود»(تفسير روح‌البيان؛ ذیل آیه) همچنین در روایت است: هركس بر حضرت محمّد (ص) يك صلوات فرستد، خداوند ده صلوات بر او مى‌فرستد و ده لغزش او را مى‌پوشاند.(تفسير مجمع البيان؛ ذیل آیه)

6. صلوات پیامبر(ص) بر مومنان:

از آیه 103 سوره توبه و آیات 153 تا 157 سوره بقره به دست می‌آید پیامبر(ص) موظف بود تا بر مومنان صلوات بفرستد: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَهًْ تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ از اموالشان صدقه‌ای برگیر که آنان را تطهیر می‌کنی و بدان تزکیه می‌کنی و بر ایشان صلوات بفرست و دعا کن که دعای تو موجب آرامش آنان است و خدا شنوا و دانا است.(توبه ، آیه 103) نقل شده كه هر گاه افرادى براى پرداخت صدقه (زكات واجب مال خود) به محضر حضرت رسول(ص) شرفياب مى شدند، آن حضرت مى‌فرمود: اللهم صل عليهم. از عبدالله بن ابى اوفى نيز روايت شده كه هنگام پرداخت صدقه به پيامبر(ص) آن حضرت فرمود: اللهم صل على آل ابى اوفى.(مجمع البيان، ج 5 – 6 ، ص 103) نظر مرحوم طبرسى اين است كه «صل عليهم»؛ يعنى براى آنان دعا كن.(مجمع البيان، ج 5 – 6، ص 103) در آیات قرآن در تعلیل و چرایی صلوات بر مومنان به نکاتی توجه داده شده که بسیار مهم و اساسی است؛ زیرا عامل اینکه جایز شده تا بر مومنان صلوات فرستاده شود، همان ایمان، ذکر و تسبیح بسیار آنان(احزاب، آیات 41 تا 43)، انفاق و صدقه(توبه، آیه 103) و اخلاص و تقرب به خدا(توبه، آیه 99) است. این گونه است که مومنان با صلوات خدا و فرشتگان و پیامبر(ص) از ظلمت به سوی نور بیرون می‌آیند و از نورانیت و سکونت و آرامش برخوردار شده (همان؛ توبه، آیه 103) و از رحمت رحیمی و خاص خدا نسبت به خود بهره مند شده(احزاب، آیه 43) و از غفران و آمرزش گناهان از سوی خدا سود می‌برند(توبه، آیه 99)؛ زیرا احتمال دارد ضمير «إنّها» به صلوات برگردد. مقصود از «صلوات الرّسول» دعاهاى آن حضرت است. جمع آمدن آن بدين جهت است كه آن حضرت در پى هر انفاقى در حق انفاق كننده دعا مى كردند.(تفسير التحريروالتنوير، ج 6 ، جزء 11، ص 15؛ لباب التّأويل، بغدادى، ج 2، ص 399)

کیهان