چگونه علم غیب داشته باشیم

علم افاضی

آیت الله مطهری

آیا در اسلام تصفیه ی نفس راهی است به سوی معرفت؟

در اینكه قرآن می گوید: هركسی كه تزكیه ی نفس كرد رستگار شد حرفی نیست، ولی آیا این تزكیه ی نفس راهی به سوی معرفت حق است یا راه معرفت فقط دلیل و برهان و استدلال یعنی همان راه حكما و فلاسفه است؟ .

تا این اندازه هم بدون شك مورد تأیید اسلام است. رسول اكرم صلی الله علیه و آله جمله ای دارد كه آن جمله را، هم شیعه و هم اهل تسنن روایت كرده اند و از مسلّمات است.

می فرماید:

مَنْ اَخْلَصَ لِلّهِ اَرْبَعینَ صَباحاً جَرَتْ یَنابیعُ الْحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلی لِسانِهِ [1].

هركس چهل شبانه روز، خود را برای خدا خالص كند، یعنی چهل شبانه روز هیچ انگیزه ای در وجود او جز رضای حق حاكم نباشد: حرف بزند برای رضای خدا، سكوت كند برای رضای خدا، نگاه كند و نگاهش را بردارد برای خدا، غذا بخورد برای خدا، بخوابد و بیدار شود برای خدا، یعنی آنچنان برنامه اش را تنظیم كند و آنچنان روح خود را اصلاح كند كه اساساً جز برای خدا برای چیز دیگری كار نكند، یعنی بشود ابراهیم خلیل اللّه كه «إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُكِی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ » [2] نمازم، عبادتم و بلكه زندگی و مردنم، للّه و برای اوست؛ آری پیغمبر فرمود: اگر كسی موفق شود چهل شبانه روز هوا و هوس را بكلی مرخص كند و در این چهل شبانه روز جز برای خدا كاری نكند و جز برای او زنده نباشد، چشمه های معرفت و حكمت از درونش می جوشد و بر زبانش جاری می شود.

پس معلوم می شود كه اسلام، علمی را كه به آن «علم افاضی» می گویند (یعنی علمی كه از درون می جوشد) قبول دارد. ضمن اینكه علم عقلی را قبول دارد و به سوی آن دعوت می كند، این علم را هم قبول دارد.

 

به موسی می فرماید: ما یك بنده ای داریم، نزد او می روی و از او علم می آموزی، عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً [3]ما به آن بنده از نزد خودمان علم دادیم؛ یعنی او علمش را از یك بشر نیاموخته، از درون و باطنش علمی جوشانده ایم [4] حافظ با آن زبان رمزی شیرین خود همین حدیث را معنی می كند، می گوید:

سحرگه رهروی در سرزمینی
همی گفت این معما با قرینی
كه ای صوفی شراب آنگه شود صاف
كه در شیشه بماند اربعینی

باز پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:

لَوْ لا اَنَّ الشَّیاطینَ یَحومونَ حَوْلَ قُلوبِ بَنی ادَمَ لَنَظَروا اِلی مَلَكوتِ السَّماواتِ [5].

اگر نه این است كه شیاطین گِرد دلهای فرزندان آدم حركت می كنند و غبار و تاریكی ایجاد می كنند، بنی آدم می توانست با چشم دل ملكوت را مشاهده كند. 

این حدیثی است كه در برخی كتب خود ما مثل جامع السعادات آمده است.

همچنین فرمود:

لَوْ لا تَكْثیرٌ فی كَلامِكُمْ وَ تَمْریجٌ فی قُلوبِكُمْ لَرَاَیْتُمْ ما اَری وَ لَسَمِعْتُمْ ما اَسْمَعُ. .

اگر نبود پرحرفی ها و حرفهای اضافی شما [6]و اگر نبود تمریج [7]در دل شما (كه دلتان حالت چمن را دارد و هر حیوانی در آن می چرد) ، می توانستید آنچه را كه من می بینم ببینید و صداهایی را كه من می شنوم بشنوید.

یعنی لازم نیست آدم پیغمبر باشد تا بتواند این چیزها را ببیند و یا بشنود؛ گاهی غیر پیغمبر هم اینها را می شنود، مثل مریم كه می شنید.

علی علیه السلام كودك ده ساله ای بود كه در كوه حرا همراه پیغمبر بود. اولین باری كه وحی بر رسول اكرم صلی الله علیه و آله نازل شد و عالم برای پیغمبر دگرگون شد، علی علیه السلام همان صداهایی را كه پیغمبر از غیب و ملكوت می شنید، می شنید. خود علی علیه السلام در نهج البلاغه نقل می كند، می گوید: وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّیْطانِ حینَ نَزَلَ الْوَحْیُ عَلَیْه صدای ناله ی شیطان را برای اولین بار كه وحی نازل شد، شنیدم. به پیغمبر عرض كردم: یا رَسولَ اللّه ما هذِهِ الرَّنَّةُ؟ این صدای ناله چیست؟ پیامبر فرمود: اِنَّكَ تَسْمَعُ ما اَسْمَعُ وَ تَری ما اَری بله، آنچه من می شنوم تو می شنوی و آنچه من می بینم تو می بینی، اِلاّ اَ نَّكَ لَسْتَ بِنَبِیٍّ [8]ولی در عین حال تو پیغمبر نیستی.

بنابراین تصفیه ی نفس، اخلاص، دور كردن هوا و هوس نه تنها اثرش این است كه قلب انسان را صاف می كند، بلكه اثر بیشتر و بالاتری دارد و آن این است كه علم و حكمت از درون انسان می جوشد .

[1] سفینة البحار ، ماده ی خلص
[2] انعام/162
[3] كهف/65
[4] كلمه ی «علم لدنّی» از همین آیه ی قرآن اقتباس شده است.
[5] محجة البیضاء ، ج /2ص 125
[6] زبان خیلی به انسان ضرر می زند.
[7] «مرج» یعنی چمن.
[8] خطبه ی 190

مجموعه آثار شهید مطهری . ج23، ص: 203