ایا فقط شیعیان به بهشت میروند

آيا بهشت فقط براى مسلمانان است؟ چرا؟

در اين باره رواياتى را مطرح و در انتها نتيجه گيرى مى كنيم.

1 «عَنْ ضُرَيْسٍ الْكُنَاسِىِّ… قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ فَمَا حَالُ الْمُوَحِّدِينَ الْمُقِرِّينَ بِنُبُوَّهِ مُحَمَّدٍ ص مِنَ الْمُسْلِمِينَ الْمُذْنِبِينَ الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ لَيْسَ لَهُمْ إِمَامٌ وَ لَا يَعْرِفُونَ وَلَايَتَكُمْ فَقَالَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَإِنَّهُمْ فِى حُفْرَتِهِمْ لَا يَخْرُجُونَ مِنْهَا فَمَنْ كَانَ مِنْهُمْ لَهُ عَمَلٌ صَالِحٌ وَ لَمْ يُظْهِرْ مِنْهُ عَدَاوَهً فَإِنَّهُ يُخَدُّ لَهُ خَدٌّ إِلَى الْجَنَّهِ الَّتِى خَلَقَهَا اللَّهُ فِى الْمَغْرِبِ فَيَدْخُلُ عَلَيْهِ مِنْهَا الرُّوحُ فِى حُفْرَتِهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَهِ فَيَلْقَى اللَّهَ فَيُحَاسِبُهُ بِحَسَنَاتِهِ وَ سَيِّئَاتِهِ فَإِمَّا إِلَى الْجَنَّهِ وَ إِمَّا إِلَى النَّارِ فَهَؤُلَاءِ مَوْقُوفُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ وَ كَذَلِكَ يَفْعَلُ اللَّهُ بِالْمُسْتَضْعَفِينَ وَ الْبُلْهِ وَ الْأَطْفَالِ وَ أَوْلَادِ الْمُسْلِمِينَ الَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ فَأَمَّا النُّصَّابُ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَهِ فَإِنَّهُمْ يُخَدُّ لَهُمْ خَدٌّ إِلَى النَّارِ الَّتِى خَلَقَهَا اللَّهُ فِى الْمَشْرِقِ فَيَدْخُلُ عَلَيْهِمْ مِنْهَا اللَّهَبُ وَ الشَّرَرُ وَ الدُّخَانُ وَ فَوْرَهُ الْحَمِيمِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَهِ ثُمَّ مَصِيرُهُمْ إِلَى الْحَمِيمِ ثُمَّ فِى النَّارِ يُسْجَرُونَ ثُمَّ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَمَا كُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَيْنَ إِمَامُكُمُ الَّذِى اتَّخَذْتُمُوهُ دُونَ الْإِمَامِ الَّذِى جَعَلَهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً.

 

ضريس كناسى گويد: به امام باقر (عليه السّلام) عرض كردم قربانت گردم خداشناسانى كه به محمد (صلى اللَّه عليه و آله) ايمان دارند و مسلمان هستند و از دنيا مى‏روند ولى امامى را نمى‏شناسند و به ولايت شما معتقد نيستند پايان كار آنها چه خواهد شد؟

امام (عليه السّلام) فرموند: آنها در قبرهاى خود خواهند ماند و از آنجا بيرون نخواهند گرديد، هر كدام از آنها كه كارهاى نيك انجام داده باشند و عداوت و عنادى از آن‏ها نسبت به ما ظاهر نشده باشد از قبر او راهى به طرف بهشتى كه خداوند در مغرب آفريده است باز مى‏گردد و روح و بشارت به قبر او مى‏رسد. اين چنين آدمى در قبر خود (جايگاه برزخى خود) زندگى مى‏كند تا روز قيامت برپا شود، در آن هنگام در پيشگاه عدل خداوندى حاضر مى‏گردد و به حساب كار او مى‏رسند و خوبى‏ها و بديهاى او را در نظر مى‏گيرند، در اينجا يا به طرف بهشت مى‏روند و يا به طرف دوزخ رهسپار مى‏شوند، وضع اينها بستگى به امر خداوند دارد.

 

 

امام (عليه السّلام) فرمود: با مستضعفان و افرادى كه عقل درستى ندارند و نيك و بد را از هم تميز نمى‏دهند و با اطفال و فرزندان مسلمانان كه هنوز به سن بلوغ نرسيده‏اند همين گونه رفتار مى‏گردد، اما ناصبيان (دشمنان اهل بيت) كه اهل قبله هستند، براى آنها هم خطّى از قبر (جايگاه برزخى او) به طرف دوزخ كشيده مى شود. اين دوزخ را خداوند در مشرق خلق كرده است و از آن دوزخ شعله‏ هاى آتش و دود و گرمى به قبرش وارد مى‏گردد و او را معذّب مى‏كند و بعد از اين هم راه آنها به جهنم (جهنّم اخروى) ختم مى‏شود، و در آن جا نگهدارى مى‏گردند و به آنها مى‏گويند شما غير از خدا به ديگران توجه كرديد، كجا هست آن امامى كه خود اختيار كرديد و امام منصوب از طرف خدا را رها نموديد.» (الكافى ج: 3 ص: 247 )

 

در اين حديث شريف بيان شده كه افراد مسلمان صالح غير شيعه كه بغض اهل بيت (ع) را نداشته باشند، در عالم برزخ وارد جهنّم نمى شوند ولى وارد بهشت برزخى هم نمى شوند بلكه در جايگاه برزخى خود مى مانند و از بهشت برزخى راهى به سوى جايگاه برزخى او باز مى شود تا او از راه دور از نعمتهاى بهشتى بهرمند شود.

2 «قَالَ عَلِىُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ فِى تَفْسِيرِهِ سُئِلَ الْعَالِمُ (ع) عَنْ مُؤْمِنِى الْجِنِّ يَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ فَقَالَ لَا وَ لَكِنْ لِلَّهِ حَظَائِرُ بَيْنَ الْجَنَّهِ وَ النَّارِ يَكُونُ فِيهَا مُؤْمِنُو الْجِنِّ وَ فُسَّاقُ الشِّيعَه. از امام معصوم (ع) پرسيده شد كه آيا مومنان جنّ به بهشت مى روند فرمودند: نه ولى براى خدا جايگاههايى است بين بهشت و جهنّم كه مومنان جنّ و شيعيان فاسق در آن خواهند بود.» (بحار الأنوار ج 60 ص 291)

در اين روايت به وضوح بيان شده كه شيعيان فاسق در آخرت به بهشت نمى روند ولى به جهنّم نيز نمى روند. البته بايد توجّه داشت كه مراد از شيعه فاسق، شيعه اسمى نيست بلكه مراد كسانى هستند كه حقيقتاً محبّت اهل بيت را دارند و ولايت را حقّ مسلّم آنها مى دانند ولى اهل عمل نيستند. امّا كسانى كه فقط اسماً شيعه هستند ولى در دل محبّت اهل بيت را ندارند شيعه محسوب نمى شوند.

3 «مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ الزُّرَقِىِّ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِىٍّ ع قَالَ إِنَّ لِلْجَنَّهِ ثَمَانِيَهَ أَبْوَابٍ بَابٌ يَدْخُلُ مِنْهُ النَّبِيُّونَ وَ الصِّدِّيقُونَ وَ بَابٌ يَدْخُلُ مِنْهُ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ وَ خَمْسَهُ أَبْوَابٍ يَدْخُلُ مِنْهُ شِيعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا وَ بَابٌ يَدْخُلُ مِنْهُ سَائِرُ الْمُسْلِمِينَ مِمَّنْ يَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ يَكُنْ فِى قَلْبِهِ مِقْدَارُ ذَرَّهٍ مِنْ بُغْضِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ. محمد بن فضيل گويد: امام صادق عليه السّلام فرمود: على عليه السّلام فرمودند: بهشت هشت در دارد، درى كه از آن پيامبران و صديقان وارد مى‏گردند، درى كه شهداء و صالحان از آن مى‏آيند، و پنج در است كه شيعيان و دوستان ما از آنها وارد خواهند شد و از در هشتم ساير مسلمانان وارد مى‏شوند و آنها كسانى مى‏باشند كه بر وحدانيت خدا گواهى دهند و ذرّه‏اى بغض ما را در دل نداشته باشند.» (بحار الأنوار ج 69 ص 159)

به قرينه روايت قبلى به نظر مى رسد كه مراد از شيعيان و محبّان اهل بيت (ع) در اين روايت، شيعيان و محبّان غير فاسقند.

4 «عَنْ زُرَارَهَ قَالَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ أَنَا جَالِسٌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها يَجْرِى لِهَؤُلَاءِ مِمَّنْ لَا يَعْرِفُ مِنْهُمْ هَذَا الْأَمْرَ فَقَالَ لَا إِنَّمَا هَذِهِ لِلْمُؤْمِنِينَ خَاصَّهً قُلْتُ لَهُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ أَ رَأَيْتَ مَنْ صَامَ وَ صَلَّى وَ اجْتَنَبَ الْمَحَارِمَ وَ حَسُنَ وَرَعُهُ مِمَّنْ لَا يَعْرِفُ وَ لَا يَنْصِبُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ أُولَئِكَ الْجَنَّه.

زراره گويد: از امام صادق عليه السّلام سؤال شد و من هم در آن جا بودم كه تفسير «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها هر كه با حسنه اى به آخرت بيايد براى او ده تا مثل آن است» چيست؟ آيا كسانى كه معتقد به امامت شما نيستند مشمول اين آيه مى‏باشند؟ امام فرمودند خير اين فقط براى مؤمنان مى‏باشد. عرض كردم خداوند شما را سلامت بدارد، كسانى از مخالفين كه شما را هم به امامت قبول ندارند، وجود دارند كه روزه مى‏گيرند، نماز مى‏خوانند و اهل ورع و تقوا مى‏باشند ولى با شما عناد ندارند امام فرمودند: اين جماعت وارد بهشت مى‏گردند و مشمول رحمت خداوند مى‏شوند.» (بحار الأنوار ج 69 ص 163)

5 «الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ ع أَصْحَابُ الْحُدُودِ فُسَّاقٌ لَا مُؤْمِنُونَ وَ لَا كَافِرُونَ وَ لَا يَخْلُدُونَ فِى النَّارِ وَ يَخْرُجُونَ مِنْهَا يَوْماً مَّا وَ الشَّفَاعَهُ لَهُمْ جَائِزَهٌ وَ لِلْمُسْتَضْعَفِينَ إِذَا ارْتَضَى اللَّهُ دِينَهُمْ.

اعمش از امام صادق عليه السّلام روايت مى‏كند كه فرمودند: آنهايى كه حدّ بر آنها جارى شده، نه مؤمن هستند و نه كافر، آنها، در آتش جاودان نخواهند ماند و روزى از آنجا آزاد خواهند شد و شفاعت به آنها خواهد رسيد، ولى مستضعفان، خداوند بايد از آنها راضى گردد.» (بحار الأنوار ج 69 ص 159)

در اين روايات، اصحاب حدود نه كافر و نه مومن بلكه فاسق قلمداد شده اند. و اصحاب حدود كسانى هستند كه مستحقّ حدّ شرعى هستند يعنى گناهانى را مرتكب شده اند كه به موجب آنها مستحقّ حدّ شرعى شده اند مثل زنا، شرب خمر، قتل و… اينها اگر شيعه هم باشند ابتدا بايد وارد جهنّم شوند لكن تا ابد در جهنّم نمى مانند بلكه بعد از مدّتى از جهنّم نجات يافته و وارد بهشت مى شوند امّا به قرينه روايات قبلى معلوم است كه اينها بلا فاصله وارد بهشت نمى شوند بلكه بعد از خروج از جهنّم ابتدا بين بهشت و جهنّم قرار مى گيرند و مدّتى بعد وارد درجات پايين بهشت مى شوند.

6 «عَنْ أَبِى خَدِيجَهَ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع فِى قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَهً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا فَقَالَ لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَهً إِلَى النَّصْبِ فَيَنْصِبُونَ وَ لَا يَهْتَدُونَ سَبِيلَ أَهْلِ الْحَقِّ فَيَدْخُلُونَ فِيهِ وَ هَؤُلَاءِ يَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ بِأَعْمَالٍ حَسَنَهٍ وَ بِاجْتِنَابِ الْمَحَارِمِ الَّتِى نَهَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا وَ لَا يَنَالُونَ مَنَازِلَ الْأَبْرَار. ابو خديجه گويد: امام صادق عليه السّلام در تفسير آيه شريفه إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَهً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا،

فرمودند: يعنى راهى ندارند تا ناصبى شوند و دشمنى كنند و به طرف حق هم هدايت نمى‏شوند تا به حق عمل كنند و يا حق را قبول كنند، اينها اگر كارهاى نيك انجام دهند و از محرمات دست بر دارند وارد بهشت مى‏گردند ولى مقام نيكان را پيدا نخواهند كرد.» (بحار الأنوار ج 69 ص 160)

7 «عَنْ أَبِى الصَّبَّاحِ عَنْ أَبِى جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ فِى الْمُسْتَضْعَفِينَ الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ حِيلَهً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَهً فَيَدْخُلُوا فِى الْكُفْرِ وَ لا يَهْتَدُونَ فَيَدْخُلُوا فِى الْإِيمَانِ فَلَيْسَ هُمْ مِنَ الْكُفْرِ وَ الْإِيمَانِ فِى شَىْ‏ء.

ابو الصباح گويد: امام باقر عليه السّلام در باره مستضعفان فرمودند: آنها راهى پيدا نمى‏كنند تا وارد كفر شوند و بطرف ايمان هم هدايت نمى‏گردند تا مؤمن شوند، آنها نه كافر هستند و نه مؤمن.» (بحار الأنوار ج 69 ص 162)

8 «عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِىِّ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ الْمُسْتَضْعَفِينَ ضُرُوبٌ يُخَالِفُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَهِ نَاصِباً فَهُوَ مُسْتَضْعَفٌ.

عبد الغفار جازى گويد: امام صادق عليه السّلام فرمودند: مستضعفان گروه‏هائى مى‏باشند كه پاره‏اى با پاره‏اى ديگر مخالفت دارند، هر كس از اهل قبله به حدّ ناصبى نرسد او مستضعف است.» (بحار الأنوار ج 69 ص 159)

9 «عَنْ أَبِى حَنِيفَهَ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ عَرَفَ الِاخْتِلَافَ فَلَيْسَ بِمُسْتَضْعَف.

ابو حنيفه كه يكى از شيعيان است گويد: امام صادق عليه السّلام فرمودند: هر كس اختلاف در عقائد و آراء را بشناسد مستضعف نيست.» (بحار الأنوار ج 69 ص 162)

10 «عَنْ أَبِى بَصِيرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَنْ عَرَفَ اخْتِلَافَ النَّاسِ فَلَيْسَ بِمُسْتَضْعَفٍ.

ابو بصير گويد: امام صادق عليه السّلام فرمودند: هر كه به اختلاف مردم آشنا باشد و آن را دريابد از مستضعفان بشمار نمى‏رود.» (بحار الأنوار ج 69 ص 162)

11 «عَنْ زُرَارَهَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع وَ أَنَا أُكَلِّمُهُ فِى الْمُسْتَضْعَفِينَ أَيْنَ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ أَيْنَ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ أَيْنَ الَّذِينَ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً أَيْنَ الْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ أَيْنَ أَهْلُ تِبْيَانِ اللَّهِ أَيْنَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَهً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا فَأُولئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ كانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً.

زراره گويد: من با حضرت باقر عليه السّلام در باره مستضعفان گفتگو مى‏كردم، امام فرمودند: اصحاب اعراف كجا هستند، آنها كه به رحمت خداوند اميدوارند كجا مى‏باشند، آنها كه كارهاى نيك و بد را به هم آميخته‏اند چه مى‏كنند. كسانى كه بايد دلهاى آنها را به دست آورد و از دين رم نداد در كجا مى‏باشند، آنها كه خداوند موضوعات را براى آنها روشن كرده در كجا هستند، مستضعفان از مردان و زنان و كودكان در كجا زندگى مى‏كنند آن‏ها كه راهى ندارند تا هدايت شوند، اميد است خداوند از آنها درگذرد و مورد عفو قرار دهد.» (بحار الأنوار ج 69 ص 164)

نتيجه بحث:

1 شيعيان غير فاسق اهل بهشتند لكن مرتبه بهشت آنها تابع درجه ايمان و عمل آنهاست.

2 شيعيان فاسق اگر فسقشان در حدّ زياد باشد ابتدا وارد جهنّم شده و بعد از مدتى به حدّ فاصل بين بهشت و جهنّم منتقل مى شوند و در نهايت وارد درجات پايين بهشت مى شوند. ولى اگر فسق آنها متوسّط باشد وارد جهنّم نمى شوند بلكه بين بهشت و جهنّم منتظر شفاعت اولياء الهى مى مانند و در نهايت به درجات پايين بهشت بار مى يابند. امّا اگر فسق آنها اندك باشد بنا به برخى روايات كه در اينجا ذكر نشد در برزخ معذّب مى شوند ولى در آخرت وارد بهشت مى شوند. همچنين همه اين سه گروه در برزخ معذّب خواهند بود.

3 كفّار، مشركين، و مسلمانان ناصبى كه با اهل بيت (ع) عداوت دارند، اهل جهنّم اند.

4 مسلمانان غير شيعه كه عداوتى با اهل بيت (ع) ندارند، اگر فاسق باشند اهل جهنّمند چون وقتى شيعه فاسق اهل جهنّم شد غير شيعه فاسق به نحو اولى اهل جهنّم است لكن اميد نجات براى اين گروه نيز وجود دارد به خصوص اگر اهل بيت (ع) را محترم بدانند.

5 مسلمانان غير شيعه و غير ناصبى اگر اهل ورع باشند و راه تقوا پيش بگيرند اهل بهشتند لكن به درجات بالاى بهشت نمى رسند. البته به شرط آنكه حقيقتاً از درك حقّانيّت اهل بيت (ع) قاصر باشند. امّا اگر قدرت درك حقّ و باطل را در مساله امامت داشته باشند ولى عمداً در اين باره تحقيق نكنند، به اين راحتى نمى توان آنها را اهل بهشت دانست گرچه حكم به جهنّمى بودن آنها نيز آسان نيست. شايد بتوان اينها را هم در رديف مسلمانان غير شيعه ى فاسق و غير معاند قرار داد چون تحقيق در مساله امامت بر آنها واجب بوده است. امّا اگر كسى كه به گمان خود قدرت فهم را در اين زمينه دارد، تحقيق كند ولى حقّانيّت شيعه براى او ثابت نشود، او معذور است و در حقيقت چنين كسى قدرت درك لازم را در اين رابطه ندارد بلكه خودش خودش را اهل درك مى پندارد. لذا چنين كسى در جرگه مستضعفين فكرى است. چنين كسى اهل اجتهاد و فهم نيست بلكه اهل سواد و حفظ و ارائه مطالب است. مستضعف فكرى بودن مستلزم بى سواد يا كم سواد بودن نيست بلكه حتّى ممكن است يك شخص مجتهد و دانشمند در برخى علوم نيز در بحث اعتقادات مستضعف فكرى باشد، و نتواند در ميان انبوه آراء و ادلّه، رأى و دليل درست را تشخيص دهد. امّا اگر كسى حقيقتاً اهل فهم باشد و در اين رابطه تحقيق كرده و حق را دريابد ولى تحت تاثير هواى نفس، آن را نپذيرد، يقيناً چنين كسى اهل جهنّم خواهد بود بلكه چنين كسى از بدترين ساكنان جهنّم است. چون عدم اعتراف او به حقيقت باعث انحراف ديگران نيز مى شود. اين گروه در واقع ناصبيهاى پنهانند كه آشكارا با اهل بيت (ع) دشمنى نمى كنند ولى در دل از آنها روى گردانند. اينها به صراحت بر ضدّ اهل بيت (ع) سخن نمى گويند ولى معارف آنها و اعتقادات شيعه را كه از اهل بيت (ع) گرفته اند به باد انتقاد و فحش مى گيرند و چه بسا فتوا به شرك شيعه مى دهند.

عدم اظهار دشمنى اينها با اهل بيت (ع) نيز عمدتاً از آن جهت است كه اكثر علماى اهل سنّت محبّت اهل بيت (ع) را بنا به آيه «… قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِى الْقُرْبى…» (الشورى: 23) واجب شرعى دانسته اند. لذا اينها از ترس واكنش اكثر علماى اهل سنّت دشمنى خود را به زبان نمى آورند ولى در عمل، سعى مى كنند هر اثرى را كه مربوط به اهل بيت مى باشد، نابود كنند.

6 مستضعفين فكرى (كسانى كه قدرت تشخيص حقّ و باطل را ندارند) و نيز اطفال و افراد ديوانه به ارده ى خدا واگذار مى شوند تا خدا با علم جامع خود وضع ايشان را مشخّص سازد و البته روشن است كه رحمت خدا بر غضبش غلبه دارد. لذا اينان در نهايت يقيناً بهشتى خواهند بود لكن بهشت آنها تابع درجه ى وجودى آنها بود.

7 اهل اديان ديگر نيز اگر عنادى با حقّ نداشته باشند و فاقد قدرت تحقيق باشند و به آن مقدار از حقيقت كه رسيده اند عمل نموده باشند، پاداش داده خواهند شد. امّا اگر قدرت تحقيق داشته باشند و درباره ى دين حقّ تحقيق نكنند مجازات خواهند شد اگر چه جهنّم آنها ابدى نخواهد بود. نيز اگر حقيقتاً و بدون غرض تحقيق كنند ولى حقّانيّت اسلام براى اثبات نشود، معذور خواهند بود. ولى در حال درجه بهشت اينان در حدّ بهشت يك مومن شيعه نخواهد بود. چرا كه بهشت تجّسم عمل و اخلاق و اعتقاد است و چنين كسى يقيناً فاقد برخى اعتقادات درست و اعمال الهى مى باشد. پرسمان