اگر خدا روزی رسان است پس چرا فقیر وجود دارد؟

 

اگر خداوند روزى بندگانش را تضمين كرده است پس چرا سالانه عده ى زيادى(نزديك به 25 ميليون نفر) بر اثر گرسنگى جان خود را از دست مى دهند؟

 

 

مقدمه اول:

رزق و روزى كه خداوند آنرا بعهده گرفته و ضمانت كرده عبارتست از سهم و نصيبى كه بايد به مخلوقات برسد تا بتوانند به وجود و بقاء خود ادامه دهند. البته تعهد و ضمانت الهى و رزاقيت و روزى‏رسانى كه بذات اقدس پروردگارنسبت مى‏دهيم با تعهدات و ضمانت‏ها و تكفل‏هاى انسانى متفاوت است. اينكه در قرآن كريم آمده: «و ما مِن دابه فى‏الارض الا على الله رزقها رزق و روزى هر جنبنده‏اى بر عهده خداونداست»(1) بايد در نظر داشت كه آنكه ماجراى رزق جنبندگان را به عهده گرفته است الله است نه يك مخلوق. الله يعنى آنكس كه آفريننده نظام‏هاى هستى و خالق موجودات است و لذا تعهد الهى تفاوت دارد با تعهد مخلوقى كه جزئياز همين نظام و تحت تأثير موجودات اين نظام است. شناختن فعل خدا و رزّاقيت خدا شناخت نظامات عالم است. ما خود جزء عالميم و مانند ساير اجزاء عالم وظيفه‏اى داريم. وظايفى هم كه ما در عالم درباره ارزاق و حقوق داريم و قانون خلقت ما را موظف به آن وظايف كرده است و يا قانون شريعت ما را به آن موظف ساختهاست از شئون رزاقيت خداوند است. قوه جذب و تغذّى كه در گياهان است همينطور جهازات تغذيه، ميل‏ها و غريزه‏هائى كه در جانداران است و آنها را بسوى مواد غذايى مى‏كشاند همه از مظاهر رزاقيت حضرت حق است. خداست كه هر جاندارى را بوسيله يك سلسله ميل‏ها و رغبت‏ها مسخر كرده كه در پيمايحتاج خود برود. و براى ارضاى اين ميل‏ها هميشه در تلاش باشد. همين انديشه و تلاش و كوشش جد و جهد در اين زمينه به موجب رزّاقيت خداوند است و رزاقيت اوست كه روزى و روزى خوار. رزق و مرزوق را عاشق يكديگر قرار داده و در پى هم واداشته است. در متن واقع پيوستگى خاصى بين اجزاء خلقت وجود دارد كه آن‏ها را به يكديگر تطبيق مى‏دهد. تا طفل طفل است و قادر به تحصيل روزى و تهيه آن نيست، روزى او را آماده و مهيا در اختيار او قرار داده است و تدريجا كه او قدرت بيشترى پيدا مى‏كند و با كنجكاوى مى‏تواند روزى خود را ب ه دست آورد ديگر روزى او به آسودگى در اختيارش نيست مثل اينكه روزى او را بر مى‏دارند و در نقطه‏اى دور دست مى‏گذارند تا برود و آنرا پيدا كند و استفاده نمايد.

بطور كلى يك تناسبى است ميان آمادگى روزى و مقدار توانايى روزى‏خوار و مقدار هدايتى كه بسوى روزى خود شده است. انسان چون نسبت به گياهان و حيوانات موجودى عالى‏تر و راقى‏تر است و آنچه براى زندگى گياهان و حيوانات كافى است براى او كافى نمى‏باشد مسئله تحصيل روزى او شكل و وضع ديگرى دارد. فاصله بين روزى و روزى‏خوار در عرصه زندگى انسان بيشتر است. از اينرووسائل زيادترى در اختيار او قرار داده شده و دستگاه هدايت در وجودش تقويت گشته به او عقل و عمل و فكر داده شده. وحى و نبوت به يارى‏اش آمده و برايش وظيفه و تكليف مقرر شده و همه اينها از شئون رزاقيت خداوند است. و لذا اينكه گفته شده:

مخور هول ابليس تا جان دهد

هر آنكس كه دندان دهد نان دهد

توانا است آخر خداوند روز كه روزى رساند تو چندين مسوز
نگارنده كودك اندر شكم‏ نويسنده عمر و روزى است هم‏
(سعدى) سخن درستى است اما نه به اين معنى كه دندان داشتن كافى است كه نان پخته و آماده بر سر سفره انسان مهيا شود. بلكه به اين معنى كه در دستگاه خلقت بين نان و دندان رابطه است. اگر نان نبود دندان نبود و اگر دندان و صاحب دندان نبود نان نبود. بين روزى و روزى‏خوار ووسائل خوردن و هضم و جذب روزى و وسائل هدايت و راهنمايى به سوى روزى در متن خلقت ارتباط است. آن كس كه انسان را در طبيعت آفريده و به او دندان داده نان يعنى مواد غذايى قابل استفاده را هم در طبيعت آفريده و انديشه و فكر و نيروى عمل و تحصيل و حسن انجاموظيفه را هم آفريده است همه اينها توأما مظهر رزاقيت خداوند است.(2)

مقدمه دوم:

در واقع ما دو گونه رزق و روزى داريم. رزقى كه بسراغش مى‏رويم. و رزقى كه بسراغمان مى‏آيد. امام على (ع): اِن الرزق رزقان رزق تطلبه و رزق يطلبك فان انت لم تأته اتاك‏(3) رزق طالب (كه به سراغ ما مى‏آيد) رزقى است كه همواره ما را تعقيب مى‏كند حتى اگر از آن فرار كنيم ما را رها نمى‏سازد همان طور كه رهايى از چنگال مرگ ممكن نيست. حضرت رسول اكرم (ص): لو اَنَّ ابنَ آدم فَرَّ من رِزقِه كما يَفِرُّمن المَوتَ لادركه كما يدركه الموت‏(4) اين گونه رزق ريشه در قضاى الهى دارد و هيچ گونه تغيير و تحولى در آن صورت نمى‏گيرد. در اين زمينه مرحوم علامه طباطبايى مى‏فرمايد: روزى و روزى‏خوار متلازم همند و معنى ندارد كه روزى‏خوار در مسير زندگى طالب بقاء باشد اما رزقى برايش نباشد همينطور ممكننيست رزقى محقق باشد و روزى‏خوارى در بين نباشد و نيز رزق از مايحتاج روزى‏خوار افزون باشد و لذا رزق داخل در قضاى الهى است.(5) اما قسم ديگر روزى (رزق مطلوب) رزقى است كه براى طالب آن مقدّر شده است. اگر آنرا طلب نمائيم و مشروط و علل لازم وصول به آنرا مراعات نمائيم چنين رزقى را بدست مى‏آوريم و در واقع تلاش ما در جهت رسيدن به اين‏گونه روزى، جزءالعلّه است و اگر در كنار ديگرعلل مهياى عالم غيب قرار گيرد مسلما دستيابى به آن حتمى است. در اين باره مولى اميرالمؤمنين على (ع) مى‏فرمايد: طلب نمائيد روزى را كه مضمون و مقدر است اما براى طلب‏كننده آن اطلبوا الرّزق فانّه مضمون لطالبِه‏(6) همانطور كه طلب بدون ضمانت بى‏معنى است تضمين رزق بدون طلب نيز در اين قسم (روزى مطلوب) ناممكن است. و لذا از اين دو قسم روزى كه از ناحيه خداى بزرگ براى بندگان معين گشته است قسمى از آن بدون قيد و شرط و به عبارتى رزق طالب و قسمى ديگر مشروط است و مطلوب.

روزيبى‏قيد و شرط در هر حال انسان را طلب مى‏نمايد و تا پيمانه قابليت انسان از اين‏گونه رزق پر نگردد اجل و مرگ انسان فرا نمى‏رسد. حضرت رسول اكرم (ص): الا و اِنّ الرُّوحَ الاَمينَ نَفَتَ فى روعِى اَنَّه لن تَموتَنَفْسٌ حَتّى تستكمل رزقها(7). اما روزى مطلوب و مشروط حتميت و ضرورتش مشروط به انجام امورى و در نظر گرفتن مسائلى است كه بدون ترتيب و انجام شرائط محقق نمى‏گردد. رزق در لغت به معناى چيزى است كه از آن بهره برده مى‏شود. (الرزق ما يُنْتَفع بِه اقرب الموارد) حال روزى طالب و محتوم همان روزى وجود و هستى، عمر، امكانات و محيط و خانواده و استعداد… است كه از ناحيه اين قسم (روزى طالب) توان و نيروى لازم و دقت وهوشيارى براى تلاش و انجام كار پديد مى‏آيد و در سايه اين امور دَرِ روزى مطلوب و مشروط گشوده مى‏گردد. در باب روزى مطلوب هر كس به شكلى بايد دست نياز و در عين حال جديت و تلاش را بسوى رزاق مطلق (حضرت حق) بلند كند حتى طفل شيرخوار كه تلاشش همانگريه و ناله و فرياد اوست كه در پس اين‏گونه افعال به روزى مطلوبش (شير مادر) دست پيدا مى‏كند. اما چون در بستر رشد باليد و به مقطعى بالاتر رسيد تلاش و جدّيت او شكلى ديگر پيدا مى‏كند و به صورت تفكر و انديشه و فعل و حركت اعضا و جوارح نمود مى‏يابد و كميّت وكيفيت روزى نيز تغيير مى‏كند. نتيجه اينكه: در پى روزى طالب و محتوم و بى‏قيد و شرط تلاش و انديشه و كار و فعاليت آفريده مى‏شود و در پى تلاش و فعاليت و طلب روزى مطلوب و مشروط پديدار مى‏گردد. روزى محتوم و طالب قابل تغيير و تحول و كاهش و فزونى نيست كه نه حرص انسان حريصآنرا به جريان مى‏اندازند و نه افسردگى انسان بى‏ميل آنرا باز مى‏دارد. حضرت رسول اكرم (ص):

ان الرِزق لا يجُرُّهُ حرص حريصٍ و لايَصْرِفُه كراهيه كارِهٍ‏(8) اما بر اثر چگونگى انجام مقدماتِ روزى مطلوب و كيفيت تركيب و نحوه ترتيب و چينش آنها مى‏توان روزى مطلوب را كاهش يا افزايش داد. براى نمونه حسن نيت و دوام بر طهارت از امورى است كه روزى مطلوب را افزايش مى‏دهد. عنه (رسول‏الله صلى‏الله عليه و آله) لما قيل لَه: اُحِبُّ ان يُوَسِع عَلىَّ فى الرّزق؟ دُمْ على الطَّهاره يُوَسَّعْ عليك فى الرزق‏(9) امام على (ع): من حَسُنَت نيّته زيدَ فى رزقه‏(10) پس بر ما لازم است كه بعد از آنكه رابطه روزى و روزى‏خوار را دانستيم و آشنا شديم كه وسائلى براى رسيدن روزى به روزى‏خوار آفريده شده و تكليفى هم براى تحصيل آن متوجه ما است كوشش كنيم و ببينيم بهترين و سالم‏ترين راه براى رسيدن به روزى چيست و قوايخود را در آن راه بكار گيريم و به خداوند كه خالق اين راه است توكل كنيم. با بررسى و ارزيابى قرآن كريم و سيره معصومان (ع) پى مى‏بريم كه اقتصاد، كار و توليد از مهم‏ترين دستورات دين و آئين اسلام است. اقتصادى كه دين بر آن تاكيد دارد كسب درآمد از راه حلال و پرداخت حقوق شرعى آن است و كسى كه كار و تلاش مى‏كند تا روزى حلال كسب كند و در نتيجه از ديگران بى‏نياز باشد، فردى با ارزش و شرافتمند است. اقتصاد نيكو از اركان حفظ خانواده و جامعه و مايه عزّت و استقلال كشور اسلامى است. رسول مكرم اسلام (ص) مى‏فرمايد: «العبادهُ سبعون جزءاً افضلُها طلب الحلال» عبادت هفتاد جزء است، برترين آن، كسب روزى حلال است»(11) با نگاهى به سيره و زندگانى چهارده معصوم پى مى‏بريم كه كار، تلاش و توليد در عرصه‏هاى كشاورزى و دامدارى جزء جدايى‏ناپذير زندگى ايشان بوده است. آن بزرگواران كار و توليد را در جامعه اسلامى به يك فرهنگ و باور عميق تبديل نموده‏اند تا جائى كه امام صادق (ع) به يكى از ياران خود فرمود:

روش تأمين هزينه‏هاى زندگى از طريق كار و توليد، دنياطلبى نيست، بلكه آخرت‏طلبى است‏(12) در فرهنگ دينى برداشت مؤمن نسبت به كار و تلاش به قدرى والاست كه اعتقاد دارد كسى كه در جهت رفع نيازهاى خود و خانواده‏اش تلاش مى‏كند تا سربار جامعه نباشد، همچون رزمنده‏ى در جبهه جنگ بر عليه دشمن است و برابر با او و حتى برتر از او پاداش دريافت خواهد كرد. اصل ديگر كوشش در حفظ اعتدال و ميانه‏روى در همه‏ى شئون زندگى است. به خصوص كسى كه در كسب روزى، در به دست آوردن نيازهاى زندگى، در هزينه‏هاى مصرفى و در معيشت، در معاملات، در اندوختن دارايى، در انفاق، در خوردن و آشاميدن، در شيوه پوشش و… اعتدال و اقتصاد را حفظ كند، زندگى‏اى سرشار از خوشبختى و كاميابى خواهد داشت. امام صادق (ع) فرمودند: «اَربَعهٌ لايُستجابُ لهم، دعوه… رجل كانَ له مالٌ فأفسَدَه، فيقول: اللهم ارزُقنى فيقال‏له: الَم آمُرْكَ بالاقتصاد؟»(13) چند گروه هستند كه دعايشان پذيرفته نمى‏شود، يكى از اين گروه‏ها كسى است كه مال و دارائى خود را زايل مى‏كند يا به عبارتى به درستى به مصرف نمى‏رساند، با اين حال دست به دعا بر مى‏دارد و مى‏گويد: خدايا رزق و روزيم ده خداوند تبارك و تعالى به او خطاب مى‏نمايد: آيا تو را به اقتصاد و ميانه‏روى دستور ندادم؟ يعنى هر كه اعتدال را در مصرف مراعات كند، عنايت خدا شامل حالش مى‏شود و روزى با بركت مى‏يابد. بعد از اين كه مقدمات و اصول كسب روزى حاصل شد پى مى‏بريم كار و تلاش فرد براى كسب روزى به نوبه خود دعاى عملى است. وقتى موانع رفع شد و شرايط براى دعا مهيا گرديد، به تعبير ديگر وقتى قابليت و استعداد حاصل شد، عطا و تفضّل الهى شامل حال بنده خواهد شد(14) هيچ منعى از جانب فيّاض و جواد عَلى الاطلاق نيست، كافى است بنده شرايط دريافت فيض را فراهم كند.

بعد از اين كه درباره اقتصاد و اعتدال مقدماتى را به عرض رسانديم: در باب دعا درمى‏يابيم توكل به خدا و قطع طمع از مردم از شرطهاى مهمّ دعا و تضرع به درگاه الهى است. امام صادق (ع) فرمود: «اذا ارادَ احدكم ان يسأل ربّه شيئاً الاّ أعطاهُ، فلييأسْ من النّاس كلّهم و لايكون له رجاء الاّ عندالله، فاذا علمَ‏اللّه عز وجل ذلك من قلبه لم يسأل‏الله شيئاً الاّ اعطاه» «چون كسى از شما خواهان آن باشد كه هر چه از پروردگارش خواهد، بدو عطا كند، بايد از مردم نااميد شود و اميدى جز به خدا نداشته باشد، كه چون خداى عزّ و جلّ اين را از قلبش بداند، هر چه خواهد بدو عطا كند»(15) در پايان دعاهاى خاصى براى طلب رزق و رفع فقر و رفع قرض وارد شده كه ما به بعضى اشاره مى‏كنيم و شما را به كتاب‏هاى مفصل كه در اين باره مطالب عميق‏تر و جامع‏ترى گردآورده‏اند، ارجاع مى‏دهيم‏(16) 1 تلاوت سوره واقعه در هر شب مخصوصاً در ركعت اول نافله نماز عشاء. 2 ذكر آيات 2 و 3 سوره طلاق بعد از نمازهاى واجب. و مَن يتّق الله يَجعل له مخرجاً، و يَرزقُه من حيثُ لايحتَسِب و من يتوكّل على الله فهو حسَبُه انَّ الله بالغ امره قد جعل الله لكلّ شى‏ء قدراً. اساتيد اخلاق بر ذكر اين آيات بعد از نمازهاى واجب تأكيد بسيار دارند و به تجربه آثار شگرفى در اين كار نهفته است. 3 دعاى طلب روزى از امام صادق (ع): «اللهمّ انّه ليسَ علمٌ بِموضعِ رزقى و انّما اطلبُهُ…»(17) 4 سلام كردن به هنگام ورود به منزل: اگر كسى در منزل نبود اين گونه سلام بدهد: «السّلام علينا من ربِّنا» و بعد سوره توحيد «قل هو الله احد» را بخواند. نقل شده با اين عمل، خداوند بركات خود را بر اهل آن منزل عنايت خواهد نمود. 5 حضرت رسول (ص) فرمود هر كه هر روز صد مرتبه اين ذكر را بگويد «لا اله الاّ الله الملكُ الحقُّ المبين» از فقر و وحشت قبر امان يابد و توانگر شود و درهاى بهشت بر وى گشوده شود(18) 6 صدقه دادن به مقدار كم و به صورت مداوم.

مساله ديگرى كه بايد در نظر گ

رفت مسائلى چون ظلو، اتراف و اسراف است. در دنياى ما بزرگترين عامل گرسنگى استعمار بهره كشى ستمگران از ستمديدگان است. به عبارت ديگر خداوند همه نيازهاى آدميان را براى آنها در جهان تدارك ديده اما:

1 انسانها بايد در طلب روزى تلاش كنند.. 2 در تلاشها ى خود با برنامه ريزى صحيح عمل كنند.. 3 از ستمگرى و ستم پذيرى بپرهيزند.. 4 از اسراف و هدر دادن سرمايه هاى الهى خودارى كنند تا نعمتهاى الهى به طور متوازن و عادلانه براى همگان دسترس پذير باشد.

(1) (سوره هود، آيه 6)
000 (2) (ر. ك: بيست گفتار، آيت‏الله مطهرى، گفتار ششم، ص 127 تا 137)
000 (3) (نهج‏البلاغه، نامه 31)
000 (4) (مكارم‏الاخلاق 377/ 2)
000 (5) (الميزان، ج 18، جزء 27، ص 377، عربى)
000 (6) (الارشاد، 303/ 1)
000 (7) (الكافى، 2/ 74/ 2)
000 (8) (البحار، 7/ 68/ 77)
000 (9) (كنزالعمال، 44154)
000 (10) (البحار، 18/ 21/ 103)
000 (11) (وسائل الشيعه، ج 12، ص 11).
000 (12) (وسايل الشيعه، ج 12، ص 19).
000 (13) (اصول كافى، ج 4، ص 275).
000 (14) (ادعونى استجب لكم بخوانيد مرا تا شما را اجابت كنم (مؤمن، آيه‏ى 60).
000 (15) (سيره نبوى «منطق عملى»، دفتر دوم، مصطفى دلشاد تهرانى، به نقل از كافى، ج 2، ص 148).
000 (16) (ر. ك: مفاتيح الجنان، حاج شيخ عباس قمى (ره) مفاتيح الحاجات، سيد محمدرضا حسينى غياثى).
000 (17) (مفاتيح الجنان، تعقيب نماز عشاء).
000 (18) (مفاتيح الجنان، ادعيه هر روز)./ پرسمان.