نقش دین در سلامت جسم و روان

 

آيا ايمان دينى در بهداشت روانى و ناراحتى هاى روحى و روانى آدمى مؤثر است يا خير؟ توضيح دهيد.

 

از نظر روانشناختى دين كاركردها و ثمرات بسيارى براى انسان دارد. در ميان دانش‏هاى جديد هيچ يك مانند روانشناختى نقاب از رازهاى شگفت دين و ديندارى برنكشيده و لزوم اجتناب‏ناپذير آن را به طور ملموس روشن نساخته است. پاره‏اى از كاركردهاى دين و دين ورزى در اين عرصه عبارتند از:

 

1 معنا بخشيدن به حيات (13)

 

از مهم‏ترين كاركردهاى اساسى دين تبيين معناى زندگى است. هر انسانى از خود مى ‏پرسد كه اين زندگى براى چيست؟ درد و رنج و مرگ و ميرها چه معنا دارد؟ و در مجموع آيا جهان ارزش زيستن دارد يا نه؟ يافتن پاسخى صحيح در برابر اين پرسش‏هاى بنيادين زندگى ‏ساز است و ناكامى در برابر آن زندگى سوز. دين با تبيين جاودانگى، حكمت و هدفمندى هستى و جهت گيرى رو به خير و كمال و تعالى آن، در پرتو تدبير خداوند حكيم و رحمان و رحيم، خرد پذيرترين و دلپسندترين معنا از حيات انسان و جهان را به دست مى‏دهد. كارل يوستاويونگ (14) در اهميت اين مسأله مى‏ نويسد:» در ميان همه بيمارانى كه در نيمه دوم حياتم با آنها مواجه بوده ‏ام، يكى هم نبوده كه مشكلش در آخرين وهله، چيزى جز مشكل يافتن يك نگرش نسبت به حيات باشد. با اطمينان مى‏توان گفت كه همه آنان از آن رو احساس بيمارى مى‏كرده‏اند كه چيزى را كه اديان زنده هر عصر، به پيروان خود، عرضه مى‏دارند، از دست داده‏اند و هيچ يك از آنان قبل از يافتن بينش دينى خود، شفاى واقعى نيافته است «. (15)

 

ويكتور فرانكل (16) نيز قدرت دين را عقيده به» اَبَر معنى «(17) مى‏داند، يعنى دين بهترين معنى براى زندگى كردن است. (18)

برخى از جامعه شناسان نيز برآنند كه گوهر دين واكنش در برابر تهديد به بى‏معنايى در زندگى بشر و تلاش در جهت نگريستن به جهان به مثابه حقيقى معنادار است. (19)

پاره‏ اى از بروندادهاى روانشناختى تفسير دينى حيات عبارت است از:

1. 1 احساس خوش بينى و رضايت

1. 2 مطبوع سازى زندگى در مجموعه هستى

1. 3 ايجاد اميدوارى

1. 4 مسئوليت پذيرى

1. 5 نشاط و حركت

آموزه ‏هاى دينى نگرش فرد به نظام هستى و قوانين آن را خوشبيانه مى ‏سازد. (20)

از نظر استاد مطهرى فرد باايمان در كشف هستى هم چون شهروند كشورى است كه قوانين و تشكيلات و نظامات آن را صحيح و عادلانه مى‏داند و به حسن نيت كارگزاران آن ايمان دارد. لاجرم:

اولاً، زندگى براى او مطبوع و دلپذير مى‏شود.

ثانياً، زمينه ‏هاى ترقى و تعالى را براى خود و ديگران فراهم مى‏بيند و روح» اميدوارى «در او پديد مى‏ آيد.

ثالثاً، اگر چيزى موجب عقب ماندگى او شود آن را جز كم كارى و بى تجربگى و مسئوليت گريزى خود و امثال خود نمى‏داند. او همچنين پاره‏اى از رنج‏ها و دشوارى‏ها را زمينه ترقى و تكامل خود مى‏داند. اين انديشه به طور طبيعى شخص را به غيرت مى‏آورد و با» خوش بينى «و» اميدوارى «به حركت و جنبش در جهت اصلاح خود وا مى‏دارد و از دشوارى‏ها استقبال مى‏كند. در مقابل فرد بى ‏ايمان شهروندى رامى ماند كه قوانين، تشكيلات و كارگزاران كشورش را فاسد مى‏داند و از قبول آنها هم چاره‏اى ندارد. درون چنين فردى انباشته از عقده‏ها و كنيه‏ها است. او هرگز به فكر اصلاح خود نمى‏افتد، از جهان لذت نمى‏برد و هستى براى او زندانى هولناك است كه يا بايد از چنگ آن بگريزد و يا با رنج و سختى آن را تحمل كند. زبان حال او در جهان اين است كه:

در كف شير نر خونخواره‏اى

غير تسليم و رضا كو چاره‏اى

از اين رو قرآن مجيد مى‏فرمايد:» وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَهً ضَنْكاً «(21).

با توجه به آنچه گذشت مى‏توان تاثير معناى دينى حيات بر روان و كنش فرد را به شكل زير ترسيم كرد:

معناى دينى حيات- خوش بينى- مطبوع سازى زندگى- اميدوارى- مسؤوليت پذيرى- جنبش و حركت اصلاحى

2 بهداشت، سلامت و آرامش روان

يكى از نيازهاى مهم انسان سلامت و آرامش روان است. در دنياى كنونى عليرغم پيشرفت‏هاى خيره‏كننده علمى و تكنولوژيكى بشر روز به روز اضطراب، دلهره، افسردگى و ناآرامى بيش از پيش بر انسان چيره شده و حاجت به آرامش روحى و روانى بيشتر احساس مى‏شود. نقش دين در سلامت و آرامش روان از جهات مختلفى حايز اهميت است. در اين باره تحقيقات انجام شده توسط روان شناسان قابل توجه است:

الف. ديندارى و تحمل فشارهاى روانى

تحقيقات انجام شده نشان مى‏دهد انگاره‏هاى دينى نقش مؤثرى در تسكين آلام روحى، كاهش اضطراب و تحمل فشارهاى روانى دارند و افراد مذهبى از ناراحتى روانى بسيار كمترى رنج مى‏برند. (22)

ب. ديندارى و افسردگى

براساس تحقيقات بين دين و افسردگى است، استرس و اضطراب نسبت معكوس وجود دارد. (23) اين مسأله در عصر حاضر مورد توجه بسيارى از روانشناسان و انديشمندان است.

ويلر (24) بر آن است كه فرد مذهبى از طريق اعتقادات دينى بر مشكلات چيره مى‏شود و از طريق اعمال مذهبى و شركت در مراسم دينى به شبكه وسيع حمايت‏هاى اجتماعى متصل مى‏شود. ميدور (25) نيز اظهار مى‏دارد كه وابستگى دينى چون بديل ديگر متغيرهاى مؤثر بر سلامت روان مانند وضعيت اقتصادى و حمايت‏هاى اجتماعى عمل مى‏كند و منجر به كاهش شيوع افسردگى مى‏شود. (26)

ج. بررسى‏ها گواه بر آن است كه بين ديندارى و بزهكارى رابطه منفى وجود دارد و رفتارهاى مذهبى مى‏تواند بين اين دو تمايز افكند. (27)

د. ديندارى و كاهش مصرف الكل و مواد مخدر

براساس تحقيقات انجام شده توسط ادلف (28)، اسمارت، (29) اوتار، (30) ديويدز، (31) افراد مذهبى از مواد مخدر استفاده نمى‏كنند و يا بسيار كم مصرف مى‏كنند. از نظر لوچ (32) و هيوز (33) به ويژه در ميان عناصر مذهبى اصولگرايان كمتر از همه به مواد مخدر گرايش دارند و هر اندازه ايمان دينى فرد قوى‏تر باشد احتمال استفاده از مواد مخدر و الكل در او كمتر يا مساوى با صفر است. (34)

ه. دين‏دارى و خودكشى و خودسوزى

تحقيقات نشان مى‏دهد خودكشى دركسانى كه در مراسم دينى شركت مى‏كنند نسبتى بسيار كمتر از ديگران دارد. كامستاك (35) و پاتريچ (36) دريك بررسى نشان دادند احتمال خودكشى در افرادى كه به عبادتگاه‏ها نمى‏روند چهار برابر بيش از شركت‏كنندگان در محافل دينى است. (37) هم پژوهش‏ها نشان مى‏دهد يكى از علل مهم خودسوزى ضعيف بودن اعتقادات مذهبى بوده است.

يك بررسى كه در كشور اردن توسط داراكه (1992) (38) انجام شده است نشان مى‏دهد كه تعداد خودكشى در ماه رمضان در مقايسه با ماههاى ديگر سال كاهش قابل توجهى را نشان مى‏دهد. (39)

و. ديندارى، رضايت از ازدواج و كاهش طلاق

براساس مطالعات انجام شده مذهب مهم‏ترين عامل پاى‏بندى به خانواده، رضايت از ازدواج (40) و كاهش طلاق است و اين مسأله عامل مهمى در بهداشت روانى خانواده‏ها به شمار مى‏رود. تحقيقات نشان داده است مردانى كه همسرانشان را طلاق داده و يا از آنها جدا شده‏اند ده برابر پيش از ديگران در معرض ابتلا به بيمارى‏هاى روانى هستند. (41)

3 سازگارسازى جهان درون و برون كاهش رنج ها

بهره ديگرى كه از تفسير دينى حيات بر مى‏خيزد» ايجاد سازگارى بين جهان درون و برون «و لاجرم كاهش رنج‏ها و ناراحتى‏ها است.

بدون شك در مواردى بين خواسته‏ها و تمايلات انسان و آنچه در جهان خارج وجود دارد تفاوت‏هايى مشاهده مى‏شود. گاه اين تفاوت‏ها به گونه‏اى است كه شرايط خارجى براى انسان رنج آفرين و ملال‏انگيز است. اين تفاوت‏ها مى‏تواند به گونه‏هاى مختلف باشد مثل:

1 تفاوت بين خواسته‏هاى ما و نظام تكوين، مانند: شرور و آفاتى چون مرگ و ميرها، سيل، زلزله، نقض عضو، بيمارى و…

2 بين تمايلات ما و واقعيات اجتماعى مثل: حاكميت نظام استبدادى و…

از طرف ديگر در مواردى واقعيات خارجى به سهولت و در شرايطى كه ما در آن قرار داريم تغييرپذير است در چنين وضعيتى انسان‏ها به طور معمول در جهت تغيير جهان خارج به سود تمايلات خود مى‏كوشند اما گاه جهان خارج اصلا تغيير پذيرنيست، يا در شرايط مورد نظر شخص دگرگون نمى‏شود و يا تغيير آن مستلزم هزينه‏هايى تحمل‏ناپذير و نامعقول است. در اين موارد بهترين راه سازگارسازى درون با خارج است و دين نيرومندترين عامل آشتى دهنده اين دو جهان است. دين با تفسيرى كه از جهان و ناملايمات و رنج‏هاى آدمى در آن مى‏دهد، نه تنها ناسازگارى آن دو را از ميان بر مى‏دارد بلكه با دادن نقش عبادى به تحمل دشوارى‏ها و اين كه بزرگ‏ترين اولياى الهى چشنده تلخ‏ترين رنجهايند شيرين‏ترين رابطه را بين آن دو ايجاد مى‏كند به طورى كه انسان مؤمن مى‏گويد:» زير شمشير غمش رقص كنان بايد رفت «، از همين رو» اليسون «بهترين راه مقابله با مشكلات تغييرناپذير را مقابله مذهبى مى‏داند. (42)

اين كه حضرت اباعبدالله الحسين) ع (در سرزمين سوزان كربلاء و ديدن آن همه رنج و مصيبت و زخم‏هاى بسيار بر جان و توان خويش فرمود:» رضا الله رضانا اهل البيت «و زينب كبرى پس از تحمل آن همه دشوارى طاقت فرسا مى‏فرمايد:» ما رأينا الا الجميل «عالى‏ترين نمايش شكوه ايمان در سازگارى جهان درون و برون و شيرين نمودن رنج و سختى در جهت مقاصد و اهداف بلند الهى و انسانى است. بدين ترتيب نه تنها رنج انسان كاهش مى‏يابد، بلكه در مواردى شيرين و دلپذير مى‏شود و اين جز در سايه دين و ايمان دينى امكان‏پذير نيست.

4 هدف بخشى و ايده‏ال پرورى

يكى از مهم‏ترين كاركردهاى دين ارائه ايده‏آل و آرمان مطلوب است. ايده‏آل اصل يا موضوعى است كه مورد گرايش انسان قرار گيرد و هدف تلاش‏ها و كوشش‏هاى او باشد. ايده‏آل موجب شكل‏گيرى نوع انتخاب آدمى است. شخص به طور آگاهانه يا ناخودآگاه همه پديده‏ها را با آن مى‏سنجد و ارزشداورى مى‏كند. ايده آل از مختصات زندگى بشرى و از عناصر اساسى آن است. انسان زمانى مى‏تواند از يك زندگى حقيقى برخوردار باشد كه آگاهانه براى خود ايده آل و آرمان انتخاب كند. انسان‏ها در طول تاريخ ايده‏آل‏هايى چون رفاه، ثروت، شهرت، مقام، عشق، زيبايى، دانش و… انتخاب كرده‏اند ليكن بهترين ايده آل آن است كه داراى شرايط زير باشد:

4. 1 منطقى باشد.

4. 2 قابل وصول باشد.

4. 3 تمايلات سودجويانه و خودخواهانه و من طبيعى آدمى را كنترل كند.

4. 4 در انسان چنان كششى ايجاد كند كه از درون به سوى هدف اعلاى حيات حركت كند.

چنين آرمانى تنها از دين حق و معناى دينى حيات بر مى‏خيزد. (43)

5 پاسخ به احساس تنهايى

يكى از رنج‏هاى بشر كه در جهان صنعتى و پيدايش كلان شهرها به شدت رو به تزايد نهاده است مساله احساس تنهايى است. منظور از احساس تنهايى در اين جا تنهايى فيزيكى يعنى جدايى از ديگران نيست بلكه گونه‏هاى ديگرى هم چون ناتوانى ديگران در پاسخ‏دهى به برخى از نيازهاى انسان، عدم درك ديگران از شخص و يا سرگرمى ديگران به كار خود و جستجوى منافع خويش و عدم توجه عميق، جدى، خيرخواهانه و ديگر خواهانه در جهت تأمين خواسته‏ها و نيازهاى شخص است. (44)

به عبارت ديگر انسان در اين دنيا خود را در ميان انبوه مردمانى مى‏يابد كه همواره در بند خودخواهى‏هاى خويشند و حتى اگر اعمالى به ظاهر نيك و مفيد به حال ديگرى انجام مى‏دهند عمدتاً آميخته به انواع درخواست‏ها، گرايش‏ها و خودخواهى‏ هاى ظاهر و پنهان است و كسى صد در صد به خاطر» من «كارى براى» من «انجام نمى‏دهد. اما در نگرش دينى انسان هيچ‏گاه تنها نيست. خدا همواره با اوست» وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ «(45) نسبت به انسان رؤوف و مهربان است» أَنَّ اللَّهَ بالناس له رَؤُفٌ رَحِيمٌ «(46) نيازهاى انسان را مى‏داند، در رفع آنها تواناست، به يارى انسان مى‏شتابد و دعاى او را اجابت مى‏كند، و در اين جهت هيچ خواسته، نياز و تقاضايى ندارد.» ما أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ. إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّهِ الْمَتِينُ «(47)» من‏] در برابر نعمت آفرينش و هدايت [از آنان روزى نمى‏جويم و نمى‏خواهم كه مرا طعامى بخشند، همانا خداوند بسيار روزى دهنده و داراى قدرت متين و استوار است «.

6 تقويت قدرت كنترل غرايز

از جمله خطراتى كه همواره جامعه بشرى را مورد تهديد قرار داده و در عصرقدرت و تكنولوژى خطراتى صد افزون براى بشريت به بار آورده لجام گسيختگى غرايز، خودخواهى‏ها و تمايلات سركش نفسانى است. اين پديده شوم نه تنها از جانب علم و دانش و فلسفه‏هاى بشرى مهارشدنى نيست، بلكه اربابان قدرت و دانش را نيز به اسارت خود در آورده و علم و تكنولوژى را نيز در اين جهت، استخدام كرده است.

مولوى رومى در اين باره مى‏گويد:

اى شهان كشتيم ما خصم برون

مانده خصمى زان بتر اندر درون

كشتن آن كار عقل و هوش نيست

شير باطن سخره خرگوش نيست

قدرتى خواهم ز حق دريا شكاف

تا به ناخن بركنم اين كوه قاف

آن عامل نيرومندى كه انسان را از اسارت هواهاى نفسانى آزاد ساخته و قدرت رويارويى با طغيان‏هاى زندگى سوز نفس اماره را مى‏بخشد، ايمان استوار دينى است.

داستايوفسكى مى‏گويد:» اگر خدا) دين (نباشد همه چيز مباح است «. (48) يعنى غير از خداباورى و ايمان مذهبى هيچ عامل ديگرى توان بازدارندگى از اعمال ضداخلاقى، بيمارى بى عدالتى، تجاوز و فساد و تباهى و رام كردن نفس اماره و سركش آدمى را ندارد. (49)

7 ديگر كاركردها

افزون بر آنچه گذشت كاركردهاى روان شناختى، (50) فراروانشناختى، (51) روان تنى (52) و جسمانى ديگرى براى دين ذكرشده كه به ذكر عناوين آنها بسنده نموده و خواننده عزيز ر ابه مطالعه و جستجوى بيشتر در اين زمينه فرا مى‏خوانيم:

1 بهداشت و سلامت جسمانى، طول عمر، پايدارى در فعاليت‏هاى فيزيكى، تقويت سيستم ايمنى و دفاعى بدن، تسريع در بهبودى و كوتاه كردن دوران درمان (53).

2 ايجاد خضوع، تعبد و تسليم در جهانى آكنده از سرگردانى و تعارضات فكرى. (54)

3 عشق و محبت، پاسخ به غرايز فرامادى بشر و ايجاد لذت‏هاى فراجسمانى، (55) تصفيه غم‏ها و جذب شادى‏ها. (56)

4 كاهش اضطراب، ترس‏ها و وحشت‏ها به ويژه ترس از مرگ. (57)

5 افزايش قدرت كنترل و مديريت ذهن) سايكو سايبرنيتك ((58) و تصويرسازى ذهنى. (59)

6 هويت بخشى، انسجام و تعادل شخصيت، (60) رهايش از آشفتگى و هماهنگ‏سازى افكار و احساسات. (61)

7 اميدبخشى، شجاعت آفرينى و افزايش قدرت پايدارى در برابر دشمنان و زورمندان. (62)

8 بهداشت و سلامت روح و حقيقت برين وجود آدمى. (63)

9 ايجاد وقار و سنگينى و دورى از جلفى و سبكى. (64)

10 كاهش عمليات جنسى. (65)

1 ( Interpertive Experience.

2 ( quasi-sensory Experience.

3 ( Relevatory Experience.

4 ( Regenerative Experience.

5 ( Numinaus Experience.

6 ( Mystical.

7) جهت آگاهى بيشتر بنگريد: شاكرين، حميد رضا، براهين اثبات خدا، در نقدى بر شبهات جان هاسپرز، فصل دوم) برهان تجربه دينى (، تهران، مؤسسه فرهنگى دانش و انديشه معاصر، چاپ اول، 8

1385) تفاوت‏هاى ديگرى نيز در اين باره ذكر شده است. جهت آگاهى بيشتر بنگريد: همان.

9) جهت آگاهى بيشتر بنگريد: محمدتقى فعالى‏تجربه دينى و مكاشفه عرفانى، ص 218- 230، تهران: مؤسسه فرهنگى دانش و انديشه معاصر، چاپ اول، 10

1379) مسأله كاركردهاى دين در عرصه دانش را در پرسش؟؟؟/////؟؟؟ پى مى‏گيريم.

11) شهيد مطهرى، يادداشتها، ج 4، ص 12

200) همو، مجموعه آثار، ج 3، ص 336، تهران، قم: صدرا، چاپ دهم، 13

1382) اين مسأله اساساً مقوله‏اى معرفتى است، از اين رو در بحث از كاركردهاى معرفتى دين تحت عنوان» پاسخ به پرسش‏هاى بنيادين «بررسى شد، ليكن به لحاظ كاركردهاى مهم روانشناختى آن در اينجا نيز به آن اشاره مى‏شود.

14 ( karl Gustave Jung.

15) پيتر آلستون، ملتون بيكر، محمد لگنهاوزن، دين و چشم اندازهاى نو، ترجمه غلامحسين توكلى، ص 163، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم، بوستان كتاب قم، 61

. 6731 ( Victor Frunkle.

17 ( Superlogo.

18) جهت آگاهى بيشتر بنگريد: مجموعه مقالات اولين همايش نقش دين در بهداشت روان، ص 164- 167، قم، نويد اسلام، چاپ اول، 19

1377) ملكم هميلتون، جامعه‏شناسى دين، ترجمه محسن ثلاثى، ص 179، تهران، تبيان، چاپ اول، 20

1377) خوش‏بينى داراى گونه‏هاى مختلف مثبت و منفى است. جهت آگاهى بيشتر بنگريد:

21) طه (20)، آيه 22

. 421 ( see linden thal j.j , meyers , T.K , Pepper M.P., Stern M.S.0741 Mental stutus and.Religious.Beharon.Journal for the scietific study of Religion , 341-See

. 441 also:Stark , R.( 1741 ) Psyclopa thology andReli:gious Commitment Review of Religious Resaearch , , 21 561-see

671 also:Cgrtner.J.Larson , D , B.Allen G.Religious Commitments and mental Health:A Review Of the Empirical literature , Jornal:Rsychology and theology.

41. 6. 62 نيز بنگريد: اسلام و بهداشت روان، ج 2، ص 245، قم، معارف، چاپ اول، 32

. 2831 ( see:pressman.P.Lyons , J.S., Larsin , D.B.and.Starnin , J.J ) 0991 ) Religious belief , Depression , and Ambulation Stutus in eldery woman with Broken Hips.American Journd Psychatiry , 741-857-24

. 667 ( Willer.

25 ( Meador.

26) جهت آگاهى بيشتر بنگريد:

الف. دكتراحمدعلى نوربالا، شواهد پژوهشى در رابطه بين وابستگى مذهبى و افسردگى) مقاله (اسلام و بهداشت روان، مجموعه مقالات، ج 1، ص 17- 20 قم، معارف، چاپ اول،

1382 ب. دكتر قربانعلى اسداللهى، رابطه اعتقادات مذهبى در درمان بيمارى‏هاى افسردگى) مقاله (نقش دين در بهداشت روان) مجموعه مقالات‏ص 41- 47، قم، نويد اسلام، چاپ اول، 72

. 7731 ( see:Gartner , J.Larson , D.B., Allen , G.) 1991 ).Religious commitments and mental Health:A Review of the Empirical Literature , Joural Psychology and Theology , 6 , 91-28

. 62 ( Adlof.

29 ( Smart.

30 ( Autar.

31 ( Dauids.

32 ( Loch.

33 ( Hughes.

34 ( Adal , E , M.Smart , R.G ) 5841 ) Drug use and Rse and Religious affiliation , Feelings , British journal of Addiction.

نيز بنگريد: اسلام و بهداشت روان مجموعه مقالات (ج 2، ص 23، قم، معارف، چاپ اول، 53

. 2831 ( Comstock.

36 ( Partridge.

37 ( Comstock , G.r Partidge , K.B.) 2741 ) Church Ahendance and Health.Tournal of Chronic Disease.38

. 276.566.52 ( Darakeh.

نيز بنگريد: اسلام و بهداشت روان، ج 1، ص 237- 39

243) دكتر محمد قهرمانى و…، بررسى تأثير روزه دارى بر وضعيت سلامت روانى) مقاله (نقش دين در بهداشت روان، ج 1، ص 244، قم، معارف، چاپ اول، 04

. 2831 ( see Glenn N.D.Weaver.C.N ) 7891 ) Multivariate , Multisurvey study Of Marriage , 762 , 04-see

282 also:Sporawski.M.j , Houghson M.J.( 7891 ) preceriptons for Happy marriage Adjustment and Satisfaction of Couples married so or more yearly , family coordinator , , 72 , 123 14

327) بنگريد:

الف. دكتر باقر غبارى بناب، مطالعاتى در قلمرو مشترك دين و روان‏شناسى) مقاله (، ص 100، حوزه و دانشگاه) فصلنامه (، شماره 29، زمستان

80 ب. دكتر محمد قهرمانى، و… بررسى تأثير روزه دارى بر وضعيت سلامت روانى) مقاله (، دين و بهداشت روان، ج 1، ص 244، قم، معارف، چاپ اول، 42

1382) بنگريد: دكتر على نقى فقيهى، بهداشت و سلامت روان در آيينه علم و دين، ص 85، قم، حيات سبز، 1384، چاپ اول.

43) جهت آگاهى بيشتر در اين زمينه بنگريد: دكتر عبدالله نصرى، فلسفه آفرينش، ص 49- 73، قم، معارف، چاپ اول، 44

1382) بنگريد: جوادى آملى، انتظار بشر از دين، ص 46 و 47، قم، اسراء، چاپ اول، 45

1380) حديد (57)، آيه 46

4) بقره (2)، آيه 143 حج (22)، آيه 47

65) ذاريات (51)، آيه 56- 48

58) مطهرى، تعليم و تربيت در اسلام، تهران و قم: صدرا، 49

1368) بنگريد:

الف. همو، حكمت‏ها و اندرزها، ص

3 ب. همو، امدادها و غيبى در زندگى بشر، ص 05

. 68 ( Psyehologic.

51 ( Parapsychologic.

52 ( Psy chosomcetic.

53) بنگريد:

الف. اسلام و بهداشت روان، مجموعه مقالات اولين همايش بين المللى» نقش دين دربهداشت روان «، ج 1، ص 28 و 187- 153، قم، معارف، چاپ اول،

1382 ب. همان، ج 2، ص

27 ج. پت كورى، بازگشت به دعا در آستانه هزاره سوم، ترجمه عزيزالله صوفى سياوش.

54) بنگريد:

الف. ويليام جيمز، دين و روان، ترجمه مهدى قائنى و…

ب. شهيد مطهرى، يادداشت‏ها، ج 4، ص 196، قم و تهران، صدرا، چاپ دوم، 55

1382) بنگريد:

الف. همان، ص 158 و

159 ب. همان، ج 7، ص 15-

19 ج. همو، امدادهاى غيبى در زندگى بشر، ص 39، قم: صدرا، چاپ هفتم، 56

1374) مجموعه مقالات اولين همايش دين در بهداشت روان، ص 167، قم، نويد اسلام، چاپ اول، 57

1377) بنگريد: شهيد مطهرى، يادداشتها، ج 4، ص 85

. 221 ( Psychocyberentic.

59) اسلام و بهداشت روان) مجموعه مقالات (، ج 1، ص 177- 60

161) بنگريد: مجموعه مقالات اولين همايش نقش دين در بهداشت روان، ص 165، قم، نويد اسلام، چاپ اول، 61

1377) شهيد مطهرى، حكمت‏ها و اندرزها، ص 62

47) همو، يادداشتها، ج 4، ص 123 و 158- 63

159) همان، ص 64

154) بنگريد:

الف. ويليام جيمز، دين و ران، ترجمه مهدى قائنى.

ب. شهيد مطهرى، همان، ص 65

169) مجموعه مقالات اولين همايش نقش دين در بهداشت روان، ص

167 شما براى رسيدن به مطلوب خود مى توانيد از منابع و كتب زير استفاده فرماييد:

– مجموعه مقالات همايش بين المللى نقش دين در بهداشت روان در سال 1378 در دانشگاه ايران

– مجموعه مقالات همايش دين و نقش آن در بيمارى هاى روحى و روانى

– نقش نماز در نيازهاى روانى، شهيد صدر، ترجمه: اشتهاردى

– گفتارهاى معنوى، شهيد مطهرى

– روان شناسى دين

– روان شناسى معنويت

– دين و بهداشت روان

– بهداشت روان از ديدگاه دين، حسينى

– قرآن و روان شناسى، دكتر محمد عثمان نجاتى، ترجمه عباس عرب

– اصول بهداشت روانى، سيد ابوالقاسم حسينى /پرسمان