آيا عزم بر ترك گناه بايد با امكان گناه همراه باشد؟ پاسخ آیت الله جوادی آملی

سوال: آيا عزم بر ترك گناه بايد با امكان گناه همراه باشد يا اگر گناه ممكن نبود، عزم بر ترك حاصل نمی شود؟

 

جايگاه عزم بر ترک گناه در توبه اشخاص
مطلب بعدي آن است كه عزم بر تركِ گناه در حقيقتِ توبه يا به عنوان ركن، دخيل است يا به عنوان ثمر و ميوهٴ توبه دخيل است. آيا عزم بر ترك بايد با امكان گناه همراه باشد يا اگر گناه ممكن نبود، عزم بر ترك حاصل نمي‌شود [و] قهراً اين توبه ثمر ندارد يا مقوّم ندارد. مثلاً كسي كه قبلاً دست داشت با دستش معصيت مي‌كرد يا چشم داشت با چشمش گناه مي‌كرد. الآن كه چشم را از دست داد، مي‌تواند از گناهِ گذشته توبه كند يا نه? اگر در حقيقتِ توبه عزم بر ترك مأخوذ باشد و عزم بر ترك هم در صورت امكانِ عود است، اين شخص امكان عود ندارد قهراً عزم بر ترك هم ندارد، قهراً ثمرهٴ توبه يا مقوّم توبه حاصل نيست. ولي اگر عزم بر ترك، مقوّم توبه نباشد، بلكه اگر آن تائب، ممكن بود آينده معصيت كند بايد عزم بر ترك داشته باشد و اگر ممكن نبود آينده معصيت كند، مثل اينكه چشم را از دست داد ديگر نمي‌تواند به نامحرم نگاه كند، اين بايد قلباً از نگاه به نامحرم منزجر باشد [و] بايد قلباً اين‌‌چنين تصميم داشته باشد كه اگر چشم او هم از راه قدرت غيبي به او برگشت، باز هم نگاه نكند اين حالت كافي است در توبه. گرچه دو قول در مسئله هست ولي ظاهراً اكثر محقّقين اين قسمت را مي‌پذيرند كه امكان بر عود، لازم نيست. پس اگر كسي قلباً از گناه منزجر شد و مي‌گويد بر فرض كه من بتوانم از راه غيب، آينده امكان پيدا كنم باز هم منصرفم، اين در تحقّق توبه كافي است.

وقتي اين در تحقّق توبه كافي بود، به طريق اوليٰ توبهٴ كسي كه در حال مَرض هست و پزشكان گفتند اين مرض علاج‌پذير نيست. او يقين به مرگ ندارد، شايد در لحظهٴ بعد باخبر بشود كه يك داروي معالجي كشف شد ولي ظنّ متاخِم دارد يعني گمانِ قريب به يقين دارد، اطمينان دارد كه مي‌ميرد. قطعِ به مرگ نيست، اطمينان به مرگ است، مظنّه مرگ است. اگر توبهٴ كسي كه امكان گناه ندارد پذيرفته است، كسي كه امكان دارد آينده، معصيت بكند ولي مظنّه دارد كه مي‌ميرد، اين شخص نسبت به آينده اگر عزم بر ترك داشته باشد مقبول است به طريق اوليٰ، نسبت به گذشته هم چون مكلّف است و هنوز وارد برزخ و حالت احتضار نشد، آن هم توبه‌اش مقبول است. پس اين‌‌چنين نيست كه اگر كسي بيمار بود و مظنّه مرگ داشت، ديگر توبهٴ او مقبول نباشد. البته توبهٴ اين‌گونه از افراد در درجهٴ ضعف از قبولي است. توبهٴ كسي كه وارد برزخ شد و احوال آخرت را مشاهده كرد، البته مقبول نيست.

 

قبولي توبه در شرايط مختلف آن

پس سه‌تا مطلب شد: يكي اينكه در عزم بر ترك، امكان عود لازم نيست؛ دوم اينكه اگر كسي به بيماري صعب‌العلاج مبتلا شد و از درمان نااميد شد، ظنّ متاخِم به مرگ دارد ولي يقين ندارد باز هم توبهٴ او مقبول است. سوم همان است كه قبلاً هم بحثش گذشت كه اگر جريان برزخ پيش آمد و اين شخص به حالت احتضار درآمد، توبهٴ او مقبول نيست. اينجاست كه مرحوم شيخ بهايي(رضوان الله عليه) از بعضي از مفسّرين نقل مي‌كند كه لطف خدا آن قدر عميم و دقيق و رقيق است كه در هنگام قبض ارواح، مرگ را از پا شروع مي‌كند نه سر، تا انسان آن آخرين لحظه به ياد حق باشد و ذاكر و از ياد و ذكر حق سودي ببرد. حالا اين كار، ناظر به قبولي توبه نيست [بلكه] ناظر به اين است كه اگر كسي پايِ او مُرد ولي هنوز مشاعر او كار مي‌كند، زبان او كار مي‌كند، مغز و قلب او كار مي‌كند، چيز مي‌فهمد، هر اندازه كه ذكر بگويد يا ياد حق را در دل داشته باشد، به همان اندازه عبادت است اين معلوم مي‌شود كه لطف حق تا آخرين لحظه شامل حال بنده مي‌شود؛ اما اين دليل بر آن نيست كه در آن حال هم توبه مقبول است. البته آن اصلِ كلّي محفوظ است؛ اگر مرگ از پا شروع شد يعني پاي اين شخص، سرد شد [و] ديگر روح ندارد ولي او هنوز وارد برزخ نشد؛ كاملاً اطرافيان را مي‌شناسد، حرفش عادي است، مشاعرش كار مي‌كند و مانند آن، اين توبهٴ او البته مقبول است، براي اينكه وارد برزخ نشد، احكام دنيا بر او بار هست، حرفي كه دارد اگر خلاف شرع بود معصيت است [و] اگر موافق شرع بود، اطاعت است و مانند آن.

 

پرسش: …
پاسخ: نه، منظور اين است كه اين تعبيري كه بعضي از اهل تفسير فرمودند، دليلِ قبولي توبه نيست [بلكه] قبولي توبه را بايد از راههاي ديگر اثبات كرد. از اينكه لطف خدا شامل حال بندگان است كه مرگ را از پا شروع مي‌كند، نه از سر و نه اينكه سر و پا يكجا بميرند، اين دليلِ لطف خداست نسبت به بندگان؛ آ‌نهايي كه مرگ را از پا احساس كردند، ممكن است مؤمن باشند، اذكاري داشته باشند، بر درجات ايمانشان افزوده بشود.

منبع: تقریرات و یادداشتهای حجت الاسلام مهدی طاها از جلسه تفسیر سوره نساء حضرت آیت الله العظمی جوادی آملی؛ سایت هدانا.