شك و عرفان

پرسش 6 . رابطه ميان شك و عرفان چيست و آيا اصلاً آنها به هم ربطى دارند يا خير؟

گاهى براى سالك در عرفان عملى و نظرى، «شك پويا» حاصل مى شود كه موجب «تأمل» در سير عملى و «تفكر» در سير علمى مى شود و نتيجه آن خلوص بيشتر در عمل و تقويت بنيان هاى اعتقادى است اين نوع شك موجب جرقه هاى عرفانى شده و از آن به «شك مقدس» ياد مى شود.

اما گاهى براى رهروان، «شك ايستا» به معناى ترديد ناشى از جهل و ابهام است و سالك را به سستى و توقف مى كشاند.
از آنجا كه «عرفان» با كشف و شهود و علم حضورى ارتباط دارد، چنين شكى با عرفان بى ارتباط است. آنچه كه در عرفان مطرح است، «حيرت و اضطراب و تشويش خاطر» مى باشد؛ از اين رو در مقامات، منازل و مراحل سير و سلوك مسئله ثبات و سكون مطرح است.

«ثبات» امرى است كه پس از ايمان حاصل مى شود. امكان دارد عارف ايمان را در وجود خود تحصيل كند؛ ولى در اين حالت ثبات نداشته و متزلزل باشد. گاهى به سمت حق و گاهى به سمت باطل خواهد رفت و روشن است كه مجموع حق و باطل، باطل است. از اين رو در عرفان، ثبات قدم در ايمان مطرح است؛ زيرا در اين صورت ديگر چيزى سالك را نمى لرزاند.53

در مراحل بالاتر سلوك، سالك قبل از وصول و در حين طى طريق، چون مى داند راهزن خطرناكى بر سر راهش كمين كرده، مضطرب است.
از سوى ديگر وقتى سالك خويش را به بارگاه قدس الهى نزديك مى بيند، جلال و شكوه خدا، او را مرعوب مى كند؛ امّا وقتى از منطقه خطر گذشت و به محور امن رسيد، كم كم اضطرابش فرو مى نشيند و به سكون و آرامش مى رسد.

به هر روى در اين مرحله، تپش دل و اضطراب قلب سالك، به اين جهت است كه خدا را هم به عنوان «قهر» مى شناسد و هم به عنوان مبدأ «مهر» و مى ترسد مبادا از دستور او تخلّف كند و از قهر او در امان نباشد! مهمانى كه به جايى ناآشنا مى رود، ابتدا مضطرب است؛ اما وقتى نشانه لطف ميزبان را ديد، آرامش مى يابد. انسان سالك مى بيند همراه، خداى او است و راه او نيز صراط خداى او است. او در صراطى گام مى نهد كه راه محبوب او است و همراه كسى اين راه را طى مى كند كه محبوب او است.

آنچه درباره برخى از امامان نقل شده است كه در هنگام نماز پهلوى شان از شدت هراس مى لرزيد (ولى كم كم آرام مى شدند) و يا در هنگام «لبيك گفتن» صدايشان در گلو مى شكست و اشك از چشمانشان فرو مى ريخت (ولى بعد در اثناى مناسك، آرام مى شدند)، به همين جهت بوده است.54

حمله ها و رقص خاشاك اندر آب
هم ز آب آمد به وقت اضطراب55

 

52. مثنوى معنوى، دفتر1، بيت 3220 و دفتر 5، بيت 738.
53. نگا: مراحل اخلاق در قرآن تفسير موضوعى، ج11، صص239 ـ 241.
54. همان، صص357 ـ 361.
55. مثنوى معنوى دفتر 1، بيت 3340.

• منبع: هدانا برگرفته از پرسمان، کتاب پرسش ها و پاسخ ها «عرفان و عشق»  .

ویژه نامه عرفان و مکاتب عرفانی