چه کسانی قران را نوشتند
فهرست این نوشتار:
تدوين قرآن
قرآن در طول 23 سال نازل شده و ترتيب نزول آيات آن به شكل كنونى نبوده است؛ چنان كه اولين آيه نازل شده «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ» است. سؤال اين است كه جمع آورى قرآن به صورت كنونى، به دستور چه كسى، در چه زمانى و چگونه انجام گرفته است؟
درباره نحوه جمع آورى و تدوين قرآن، ميان پژوهشگران علوم قرآنى دو ديدگاه وجود دارد:
يك. تدوين در عهد رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم
اين گروه مى گويند: قرآن در عهد رسول خدا صلى الله عليه و آله و به صورت امروزى (ترتيب آيه ها و سوره ها) تدوين يافته است. صاحبان اين ديدگاه دلايلى را برشمرده اند؛ از جمله:
1ـ1. مصونيت قرآن از خطر تحريف، بدون تدوين در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله امكان پذير نبود؛ چون غير از آن حضرت، كسى به طور كامل به خصوصيات قرآن آگاه نبود.
1ـ2. تحدّى از جانب قرآن، اقتضا مى كند؛ آيه ها و سوره ها، مطابق نظر پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم تنظيم شده و به شكل خاصّى درآيد.
1ـ3. بعضى از روايات دلالت دارد كه عده اى در زمان رسول خدا، مشغول اين كار بودند. شعبى مى گويد: «شش نفر از انصار، قرآن را در عهد رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم جمع آورى كردند: ابى بن كعب، زيد بن ثابت، معاذ بن جبل، ابودرداء، سعيد بن عبيد و ابوزيد».
دو. تدوين بعد از رحلت رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم
براساس اين نظر، تدوين قرآن به عصر بعد از رحلت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله برمى گردد؛ امكان تدوين قرآن به لحاظ تداوم نزول وحى، در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم وجود نداشت و تا آخرين روزهاى زندگانى آن حضرت نزول آيات قرآن ادامه داشت.
تذكر اين نكته ضرورى است كه بين نوشتن آيات و تدوين آن، به عنوان يك كتاب، تفاوت وجود دارد. صاحبان اين ديدگاه معتقدند جمع آورى قرآن در سه مرحله انجام شده است:
يكم. نظم و چينش آيه ها در كنار يكديگر كه شكل گيرى سوره ها را در پى داشت و در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله صورت گرفت.
دوم. جمع كردن مصحف هاى پراكنده، در يك جا و تهيه جلد براى آنها كه در زمان ابوبكر انجام شد.
سوم. جمع آورى تمامى قرآن هاى نوشته شده از سوى كاتبان وحى، براى نگارش يك قرآن به عنوان الگو و ايجاد وحدت قرائت در آن كه در زمان عثمان صورت گرفت.
گفتنى است؛ بيشتر علماى اسلام، تدوين در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله را نپذيرفته اند. اما عده اى از آنان، به تدوين و جمع آورى قرآن در زمان آن حضرت معتقد بوده و سه مرحله اى بودن و يا تدوين در زمان خلفا را هم به طور كلى رد مى كنند؛ از جمله آيه اللّه خويى67، آيه اللّه حسن زاده آملى68، دكتر صبحى صالح69 و … .
آيه اللّه خويى رحمه الله در تبيين ديدگاه خود، آورده است:
1. احاديث دلالت كننده بر جمع آورى قرآن در غير زمان پيامبر صلى الله عليه و آله با يكديگر در تناقض است. در بعضى ابوبكر، در بخشى ديگر عمر و در بعضى عثمان ذكر شده است.
2. اين روايات، با احاديث دلالت كننده بر جمع قرآن در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله تعارض دارد.
3. احاديث يادشده، با حكم عقل به لزوم اهتمام پيامبر صلى الله عليه و آله در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است.
4. اين روايات با اجماع مسلمانان، مبنى بر ثبوت [قطعيت] قرآن از طريق تواتر مخالفت دارد.
5. جمع آورى پسينى، نمى تواند شبهه تحريف قرآن را به طور كامل از بين ببرد.
كسانى كه تدوين را به عهد رسول خدا منسوب نمى دانند، ضمن پاسخ به اشكالات ياد شده، بر اين باورند كه گردآورى قرآن، يك حادثه تاريخى است؛ نه مسئله عقلانى؛ از اين رو مى بايست در اين باره به نصوص تاريخى مستند مراجعه كرد.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
اين گروه در مقابل اين سؤال كه چرا تدوين در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله صورت نگرفت، مى گويند: پيامبر صلى الله عليه و آله، به ترتيب و جمع آيه ها اهتمام داشت؛ ولى گردآورى و ترتيب سوره ها، بعد از رحلت آن حضرت صورت گرفت؛ زيرا در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله همچنان انتظار نزول قرآن مى رفت. بنابراين با تداوم نزول وحى، جمع آورى قرآن در يك جلد كامل، همانند كتاب امكان پذير نبود. از اين رو هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله آثار وفات را مشاهده و به انقطاع وحى يقين پيدا كرد، حضرت على عليه السلام را به جمع آورى قرآن وصيت فرمود.
اما متأسفانه پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله، قرآن جمع آورى شده به دست حضرت على عليه السلام مورد پذيرش حاكمان وقت قرار نگرفت و جامعه اسلامى تا سال 25 هجرى از داشتن مصحف رسمى محروم ماند! هر چند مصحف هاى صحابه مورد استفاده قرار مى گرفت.
براساس اين ديدگاه پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله، بزرگان صحابه بر حسب دانش و كفايت خود، به جمع آورى آيات و مرتب كردن سوره هاى قرآن دست زدند و هر يك، آنها را در مصحف خاص خود گرد آوردند. به اين ترتيب و با گسترش قلمرو حكومت اسلام، تعداد مصحف ها رو به فزونى گذاشت.
بعضى مصحف ها، به تبع موقعيت و پايگاه جمع كننده آن، مقام والايى كسب كرد؛ به عنوان نمونه مصحف عبداللّه بن مسعود، مرجع اهل كوفه به شمار مى آمد. مصحف ابوموسى اشعرى در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجّه مردم بود. گردآورندگان مصحف ها، متعدد بوده و ارتباطى با يكديگر نداشتند و از نظر كفايت، استعداد و توانايى انجام كار، يكسان نبودند. بنابراين نسخه هر كدام از نظر روش، ترتيب، قرائت و … با ديگرى يكسان نبود.
اين تفاوت ها، بين مردم اختلاف ايجاد مى كرد. دامنه اختلاف به آنجا رسيد كه حتى در مركز خلافت (مدينه)، معلمان قرآن، شاگردان خود را به صورت هاى مختلف تعليم مى دادند.
اين اختلافات، زمينه تقاضاى صحابه از عثمان را براى يكى كردن مصحف ها به وجود آورد. وى ابتدا گروهى متشكل از چهار تن (زيد بن ثابت، سعيد بن عاص، عبداللّه بن زبير و عبدالرحمان بن حارث بن هشام) را مأمور اين كار كرد. سپس به دليل مخالفت برخى صحابه، هشت تن ديگر را بر اين جمع افزود. در اين دوره رياست املاى آيات با صحابى پيامبر ابى بن كعب بود. اين گروه، مصحف ها را از اطراف و نقاط مختلف كشور پهناور اسلامى، جمع كرده و قرآنى را، از بين آنها فراهم آوردند (مشهور به مصحف عثمانى). همه مصحف هاى ديگر به دستور عثمان، سوزانده يا در آب جوش انداخته شد.
از اين مصحف ها چند عدد نسخه بردارى شد و به همراه قاريان آگاه، به مراكز مهم اسلامى ارسال گرديد تا همگان طبق آنها، به تكثير و تعليم قرآن اقدام كنند.70
در مصحف عثمانى، چينش سوره ها بعد از سوره «فاتحه الكتاب» عبارت است از: سوره هاى طولانى، سپس سوره هاى «مئين» (سوره هايى كه غالبا از صد آيه بيشترند)، آن گاه سوره هاى «مثانى» (غالبا كمتر از صد آيه) و سپس سوره هاى معضلات (سوره هاى كوتاه قرآن) برخى معتقدند: اين چينش ـ كه به ترتيب طول و درازى سوره ها در مصاحف رسمى (عثمانى) وجود دارد ـ در زمان عثمان تنظيم شده است.
اما گروهى نيز بر اين باورند كه اين چينش به دستور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و در زمان آن حضرت به وقوع پيوسته است. گروهى نيز نظريه اى ميان اين دو برگزيده اند و معتقدند تدوين و چينش سوره ها بعد از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله انجام گرفته، ولى ترتيب برخى سوره ها مانند حواميم و مسبحات به صورت فعلى، در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله نيز مشهور بوده است.71
امامان و اهل بيت عليهم السلام، قرآن موجود را تأييد و تلاوت بر اساس آن را سفارش كرده اند.
علامه طباطبايى در اين باره مى نويسد: «حضرت على عليه السلام خودش پيش از آن، قرآن مجيد را به ترتيب نزول جمع آورى كرده72 و به جماعت نشان داده بود؛ اما مورد پذيرش واقع نشد و آن حضرت بر هيچ يك از جمع اول و دوم شركت داده نشد.
با اين حال هيچ گونه مخالفت و مقاومتى از خود نشان نداد و آن مصحف را پذيرفت و تا زمانى كه زنده بود ـ حتى در زمان حكومت خود ـ از خلاف دم نزد. همچنين امامان معصوم عليهم السلام اعتبار قرآن مجيد موجود را تأييد مى كردند و پيوسته در بيانات خود، به آن استناد جسته و به شيعيان دستور مى دادند از قرائت هاى مردم پيروى كنند …».73
به همين جهت امروز مصحف عثمانى تنها مصحف رسمى دنياى اسلام است.
67. ترجمة البيان، ج 1، ص 346.
68. فصل الخطاب، ص 46.
69. مباحث فى علوم القرآن، ص 73.
70. براى مطالعه بيشتر ر.ك:
الف. معرفت، محمد هادى، تاريخ قرآن، صص 84 ـ 139؛
ب. راميار، محمد، تاريخ قرآن، ص 407.
71. ر.ك: حجتى، سيد محمد باقر، پژوهشى در تاريخ قرآن.
72. اين عبارت علامه دلالت دارد كه چينش سوره ها به ترتيب كنونى در زمان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آلهصورت نگرفت زيرا در اين صورت على عليه السلام به گونه اى ديگر قرآن را تدوين نمى كرد.
73. ر.ك:
الف. معرفت، محمد هادى، علوم قرآنى، ص 119؛
ب. حجتى، سيد محمدباقر، پژوهشى در تاريخ قرآن كريم، ص 235.
منبع: سایت هدانا برگرفته از پرسمان، پرسش ها و پاسخ ها «قرآن شناسی».
