نظارت بر ولایت فقیه
در مقابل خطاهاى ولى فقيه چه مكانيسمى وجود دارد؟ و از چه راه هايى مى توان بر ولايت فقيه نظارت كرد؟
كنترل حكومت بر ولايت فقيه از راه هاى زير امكان پذير است:
1. انتخاب نمايندگان لايق براى مجلس خبرگان رهبرى كه وظيفه قانونى تعيين رهبر و نظارت بر او را بر عهده دارند.
2. انتخاب افراد شايسته براى مجارى قانون گذارى و اجرايى حكومت (مانند انتخاب نمايندگان مجلس شورا و رياست جمهورى).
3. نقد و بررسى و انتقادهايى كه از طريق مجارى قانونى در سطح عموم مردم يا خصوص مسئولان ارائه مى شود (مانند آنچه در رسانه ها و وسايل ارتباط جمعى، ديوان عدالت ادارى، دفتر مقام معظم رهبرى و … ارائه و يا از طريق نمايندگان مردم در مجلس نظارت مى شود).
4. اعتراضاتى كه پس از به ثمر نرسيدن انتقادها از مجارى اوليه صورت مى گيرد.
موضوعى كه در سؤال آمده، در فرهنگ دينى ما با عنوان «نصيحت به زمامداران» مطرح شده است و پيشينه طولانى دارد. اين تعبير از زمان پيامبراكرم (صلی الله علیه وآله) در «حجه الوداع» مرسوم شد و پس از آن نيز از سوى آن حضرت و ائمه اطهار (علیهم السلام) با همين عنوان ارائه گرديد.
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «پيامبر اكرم (صلی الله علیه وآله) در مسجد خيف [ در منا] براى مردم خطبه خواند و فرمود: سه خصلت است كه دل هيچ فرد مسلمانى با آن خيانت نكند: خالص كردن عمل براى خدا، خيرخواهى (نصيحت) پيشوايان مسلمين و همراه بودن با جماعت».
حضرت امير (علیه السلام) نيز در اين باره مى فرمايد: «از گفتن حق يا رأى زدن (مشورت) در عدالت باز نايستيد».[174]
امام خمينى (رحمه الله) در اين باره فرمود: «شما و ما موظفيم كه در تمام امورى كه مربوط به دستگاه هاى اجرايى است، امر به معروف كنيم»[175].
و «همه مان مسئوليم، نه مسئول براى كار خودمان، مسئول كارهاى ديگران هم هستيم «كلكم راع و كلكم مسئول عن رعيته». همه بايد نسبت به هم رعايت بكنند. مسئوليت من هم گردن شما است. مسئوليت شما هم گردن من است. بايد نهى از منكر بكنيد، امر به معروف بكنيد».
و «اگر يكى تان كارى بكند و ديگرى ساكت باشد او هم مسئول است».[176]
از ديدگاه اسلام نصيحت و انتقاد خيرخواهانه به حاكمان، وظيفه مردم و حق حاكم معرفى شده است.
حضرت امير (علیه السلام) مى فرمايد: «و اما حقى عليكم فالوفاء بالبيعة والنصيحة فى المشهد والمغيب والاجابة حين ادعوكم والطاعة حين امركم»؛ «اما حق من بر شما اين است كه به بيعت وفا كنيد و نهان و آشكارا حق خيرخواهى را ادا نماييد و زمانى كه شما را براى كارى دعوت مى كنم، اجابت كنيد و زمانى كه امر مى كنم، اطاعت نماييد».[177]
چگونگى نصيحت :
1. بايد نخست حق و عدل را شناخت؛ امام على (علیه السلام) فرمود: «فلا تكفّوا عن مقالة بحق او مشورة بعدل»؛ «از گفتن حق يا رأى زدن در عدالت باز نايستيد».
شاید این مطالب را هم بپسندید:
2. نبايد از اتهام ها و سوء ظن ها ترسيد؛ حضرت امير (علیه السلام) در نصيحت عثمان آن قدر كوشيد، با آنكه مى دانست مورد سوء ظن قرار مى گيرد. از اين رو در نامه خود به معاويه مى نويسد:
«[ اين گفتار من دليل بر آن ]نيست كه از اينكه به عثمان بر ـ اثر بدعت هايى كه از او آشكار مى شد عيب جويى مى كردم ـ. اگر ارشاد و راهنمايى من نسبت به او گناه بود؛ چه بسا سرزنش شده اى كه هيچ گناهى ندارد و كسى كه بسيار پند دهد، تهمت و بدگمانى به دست آورد. ليكن من نمى خواهم مگر اصلاح، آن سان كه توانايى دارم. توفيقى ندارم مگر به كمك و يارى خدا. به او توكل و اعتماد مى كنم و بازگشت من به سوى او است».[178]
3. بايد در نصيحت كردن امين بود و حقايق را گفت؛ قرآن از زبان حضرت هود نقل مى كند كه: «أُبَلِّغُكُمْ رِسالاتِ رَبِّى وَ أَنَا لَكُمْ ناصِحٌ أَمِينٌ»[179]؛ «پيام هاى پروردگارم را به شما مى رسانم و براى شما خيرخواهى امينم».
4. بايد در نصيحت و انتقاد كردن نيت را پاك كرد و قصد اصلاح داشت تا نصيحت مؤثر افتد؛ قرآن از قول شعيب مى گويد: «إِنْ أُرِيدُ إِلاَّ الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ»[180]؛ «جز اصلاح به اندازه توانايى ام نمى خواهم».
حضرت على (علیه السلام) فرمود: «مناصحك مشفق عليك محسن اليك ناظر فى عواقبك مستدرك فوارطك»؛ «كسى كه تو را نصيحت مى كند، دلسوز تو است، به تو خوبى مى كند، به عواقب كار تو مى انديشد و كاستى هايت را جبران مى كند»[181].
امام راحل (رحمه الله) نيز فرمود: «انتقاد براى ساختن، براى اصلاح امور لازم است»[182].
5. بايد حرمت حاكم اسلامى حفظ شود؛ در اسلام با اينكه حق نصيحت، انتقاد، تحقيق و بررسى مردم نسبت به زمامدار پذيرفته شده است؛ در عين حال از حفظ حرمت رهبرى در جامعه غفلت نگشته است.
حضرت على (علیه السلام) در دستورات خود به مالك اشتر مى فرمايد: «فمن لاتبطره الكرامة فيجترى ء بها عليك فى خلاف لك بحفرةِ ملاء»؛ «كسى را برگزين كه مقام و بزرگوارى او را سركش نسازد كه جسارتش باعث مخالفت علنى با تو در ميان مردم باشد».[183]
اصل كوچك نكردن پيشوايان عادل و حفظ احترام آنان، از امور مهمى است كه نبايد در نصيحت و انتقاد فراموش شود.
امام رضا (علیه السلام) درباره علت حرمت فرار از جنگ، امورى از جمله استخفاف پيشوايان عادل را مطرح مى كند:
«خدا فرار از جنگ را حرام كرد؛ زيرا در فرار از جنگ سبك كردن دين، كوچك كردن پيامبران و امامان عادل و ترك يارى ايشان در برابر دشمنان شان است كه باعث جرأت دشمنان بر مسلمين مى شود».[184]
6. انتقاد در فضا و شرايط مناسب؛ چه بسا نصيحتى كه اگر با الفاظ خاصى و در فضاى ناسالمى گفته شود، نه تنها اثر نمى كند؛ بلكه آثار سوء دارد. پزشكى كه براى درمان بيمار، شربتى تجويز مى كند؛ اگر آن را در ظرف آلوده اى بريزيد، بيمار از خوردن آن ابا مى كند و چه بسا آلودگى آن به ضرر بيمار باشد و يا ظرف آبى را كه به تشنه اى مى دهند، اگر آلوده باشد، مقبول او نمى افتد.
7. طى مجارى قانونى؛ در قانون اساسى، اصل 173 درباره ديوان عدالت ادارى آمده است: «به منظور رسيدگى به شكايات، تظلمات و اعتراضات مردم نسبت به مأموران يا واحدها يا آيين نامه هاى دولتى و احقاق حقوق آنها، ديوانى به نام ديوان عدالت ادارى زير نظر قوه قضاييه تشكيل مى گردد». دفتر مقام معظم رهبرى نيز پذيراى هرگونه شكايت و انتقاد است.
8. انتقاد در غير از دستور خداوند امكان پذير است؛ البته احكام ثابت الهى قابل مشورت و تغيير نيست؛ حتى درباره آيه «وَ شاوِرْهُمْ فِى الْأَمْرِ»[185] كه در زمان رسول اللّه نازل شد، همه مفسران گفته اند: مشورت در غير احكام ثابت الهى بوده است. پس نحوه اجراى احكام الهى مشورت پذير است؛ اما خود احكام لازم الاجرا است. از همين رو نمى توان در مواردى كه به حكم روشن الهى عمل مى شود انتقاد نمود.
[174]. اصول كافى، ج 1، ص 403 و 404.
[175]. صحيفه نور، ج 13، ص 244.
[176]. همان، ج 8، ص 47 و 60.
[177]. نهج البلاغه، خطبه 34.
[178]. همان، نامه 28.
[179]. اعراف 7، آيه 68.
[180]. هود 11، آيه 88.
[181]. غررالحكم، 9839.
[182]. صحيفه نور، ج 14، ص 236.
[183]. نهج البلاغه، عهدنامه مالك اشتر.
[184]. وسائل الشيعه، ج 11، ص 66.
[185]. آل عمران 3، آيه 159.
منبع: سایت هدانا برگرفته از پرسمان، پرسش ها و پاسخ ها «ولایت فقیه و جمهوری اسلامی ایران .»
