ناسخ و منسوخ چیست
ناسخ و منسوخ
نسخ را تعريف و فلسفه آن را بيان كنيد و بگوييد چند آيه نسخ شده است؟
نسخ نزد پيشينيان، مفهومى گسترده داشت و عبارت بود از: هرگونه تغيير در حكم پيشين؛ در حالى كه نسخ در اصطلاح امروز، جايگزين كردن حكم جديد، به جاى حكم قديم است. به تعبير علامه طباطبايى نسخ؛ يعنى: «آشكار ساختن انتهاى مدت و زمان حكم و پايان عمل به آن»43.
حكمت نسخ
حكمت نسخ، به شيوه وضع احكام و نزول قرآن بر مى گردد. حكمت اساسى تدريج در تشريع و نزول آيات، تعليم و تربيت مخاطبان بوده است.
خداى متعال براى تثبيت معارف و نظام هاى ارزشى جاودانه اسلام، شرايط عينى و واقعيت هاى خارجى معرفتى و توان علمى و عملى مخاطبان را در نظر گرفته است. بنابر مصالح مورد نظر، احكام الهى همه يكسان و يكنواخت نيست. برخى احكام به حسب شرايط و موقعيت اجتماعى عصر نزول، داراى مصلحت موقت بوده و در نتيجه حكم خاص آن موارد از همان آغاز نيز در نزد خداوند، قلمروى محدود داشت؛ ولى بنا بر حكمت هايى از مردم پوشيده داشته شده است44.
تعداد آيات نسخ شده:
برخى در اين باره نظر افراطى داشته و آيات زيادى را منسوخ دانسته اند. اما با ضابطه مند شدن تعريف نسخ و شرايط آن از سوى قرآن شناسان، دايره نسخ محدود گرديده است و تعداد آن از نظر بيشتر محققان، از ده آيه تجاوز نمى كند.45
در آيه 106 سوره «بقره» خداوند مى فرمايد: هر آيه اى را كه ما نسخ كنيم يا آن را به تأخير اندازيم، بهتر از آن يا همانند آن را مى آوريم.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
از نظر عقلى هم مانعى ندارد كه حكمى نازل شود و بعد بنا به مصالحى آن حكم عوض گردد. به طور نمونه در آيات نجوا46 خداوند مسلمانان را نهى مى كند از اين كه در گوشى با پيامبر صلى الله عليه و آله صحبت كنند؛ مگر اين كه قبل از آن صدقه بدهند، اما هيچ كس به اين آيه عمل نمى كند مگر اميرالمؤمنين عليه السلام. بعد آيه نازل مى شود كه مى توانيد با پيامبر صلى الله عليه و آله نجوا كنيد و نيازى به دادن صدقه نيست. چه بسا در تشريع دستور اول و نسخ آن، امتحانى براى مسلمانان بوده است و فضيلت امام على عليه السلام بر ديگران در طول تاريخ ثبت شود.
نمونه ديگر؛ نماز خواندن مسلمانان تا سال دوم هجرى به طرف بيت المقدس بود اما آيه تغيير قبله نازل شد و به پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمانان دستور داده شد، به سوى كعبه نماز بخوانند.47
و مسجدى به نام «ذوقبلتين» در آن محل ساخته شد كه تا هم اكنون مورد استقبال زائران مدينه مى باشد، چه بسا تغيير قبله نيز به جهت جداسازى صف مسلمانان از بدخواهان و منافقان و دورى از زخم زبان يهوديان بوده باشد. علاوه بر اينكه احياء اولين عبادتگاه از زمان حضرت آدم عليه السلام به بعد را نيز به ارمغان آورد.
خلاصه در اصل نسخ شدن برخى احكام، بنا بر مصلحت زمان و اشخاص يا مصالح ديگر، جاى سخن و ترديد نيست. اما بسيارى از آيات هستند كه عده اى مدعى نسخ آن شده اند؛ در حالى كه اين چنين نيست و هر آيه حكم خاصى را بيان مى كند و مدعيان نسخ چون نتوانسته اند هر آيه را در جايگاه خودش معنا كنند، بين دو آيه تنافى ديده و حكم به نسخ كرده اند.
به طور مثال در آيات تحريم خمر، هيچ گونه نسخى وجود ندارد بلكه حكم تحريم شراب در اديان گذشته نيز بوده و در اسلام نيز حرام بوده است اما اعلام آن به ترتيب و در چند مرحله انجام گرفته است. روايات هم موید اين مطلب است.48
43. الميزان، ج 1، ص 247، چ 2، اسماعيليان.
44. سعيدى روشن، محمد باقر، علوم قرآن، ص 304.
45. جوان آراسته، حسين، درسنامه علوم قرآنى، ص 429.
46. مجادله 58، آيات 12 و 13.
47. بقره 2، آيه 142 تا 145.
48. براى آگاهى بيشتر به كتاب هاى زير مراجعه كنيد:
الف. مولايى نيا، عزت اللّه ، نسخ در قرآن، نشر رايزن، تهران، چاپ اول، 1378 ش يك جلد، قطع رقعى.
ب. ابى جعفر احمد بن محمد بن اسماعيل النحاس، الناسخ والمنسوخ فى كتاب الله، تحقيق: دكتر سليمان بن ابراهيم بن عبدالله، مؤسه الرساله، بيروت: چاپ اول، 1412 ق ، 1991 م، (سه جلد، قطع وزيرى).
منبع: سایت هدانا برگرفته از پرسمان، پرسش ها و پاسخ ها «قرآن شناسی».
