مادر امام سجاد(علیه السلام) کیست؟

مادر امام سجاد(علیه السلام)

 

مادر امام سجاد(علیه السلام) کیست؟ آیا درسته که دختر یزدگرد سوم و ایرانی بوده است؟ آیا مادر  امام سجاد(علیه السلام) در کربلا حضور داشتند؟

 

با رجوع به منابع مختلف شیعه و سنى درمى یابیم که از میان ائمه شیعى بیشترین اختلاف درباره نام مادر امام سجاد(علیه السلام) وجود دارد تا جایى که برخى از محققان با استفاده از منابع مختلف چهارده نام[9] و برخى دیگر تا شانزده[10] نام براى مادر آن حضرت ذکر کرده اند.[11] مجموع این نام ها چنین است:

1. شهربانو

2. شهربانویه

3. شاه زنان

4. جهان شاه

5. شه زنان

6. شهرناز 
7. جهان بانویه

8. خولة

9. برّة

10. سلافة

11. غزالة

12. سلامة

13. حرار

14. مریم

15. فاطمه

16. شهربان.

با آن‌که در منابع تاریخى اهل سنّت بر روى نام هایى چون سلافة، سلامة، غزالة، بیشتر مانور داده شده است،[12] اما در منابع شیعى و به خصوص منابع روایى آنها، نام شهربانو بیشتر مشهور شده است. بنا به نوشته برخى از محققان[13]: اولین بار این نام در کتاب «بصائر الدرجات» محمد بن حسن صفار قمى (متوفى 290ق) دیده شده است.[14] بعدها محدّث معروف شیعى یعنى کلینى (م 329ق) روایت همین کتاب را در کتاب کافى آورد.[15] بقیه منابع یا از این دو منبع بهره گرفته و یا آنکه روایاتى ضعیف و بدون سند معتبر را در نوشته هاى خود آورده اند.[16]

در این روایت چنین آمده است:

«چون دختر یزدگرد را نزد عمر آوردند، دوشیزگان مدینه براى تماشاى او سر مى کشیدند و چون وارد مسجد شد، مسجد از پرتوش درخشان گشت. عمر به او نگریست، دختر رخسار خود را پوشید و گفت: اف بیروج بادا هرمز (واى، روزگار هرمز سیاه شد)! عمر گفت: این دختر مرا ناسزا مى گوید و بدو متوجه شد! امیرالمؤمنین(علیه السلام) به عمر فرمود: تو این حق را ندارى، به او اختیار ده که خودش مردى از مسلمانان را انتخاب کند و در سهم غنیمتش حساب کن. عمر به او اختیار داد. دختر بیامد و دست خود را روى سر حسین(علیه السلام) گذاشت. امیرالمؤمنین على(علیه السلام) به او فرمود: نام تو چیست؟ گفت: جهان شاه. حضرت فرمود: بلکهشهربانویه باشد. سپس به حسین(علیه السلام) فرمود: اى اباعبدالله! از این دختر بهترین شخص روى زمین براى تو متولد مى شود و على بن الحسین(علیه السلام)  از او متولد گشت. آن حضرت را ابن الخیرتین (پسر دو برگزیده) مى گفتند؛ زیرا برگزیده خدا از عرب «هاشم» بود و از عجم «یزدگرد و خاندان ساسانیان»[17]

این روایت از دو جهت سند و متن محل بحث واقع شده است. از جهت سند در آن افرادى مانند ابراهیم بن اسحاق احمر[18] و عمرو بن شمر وجود دارند که متهم به غلو شده و از سوى رجالیون شیعه مورد تأیید واقع نشده اند.[19]

اما از جهت متن اشکالات زیر بیان شده است:

1. اسارت دخترى از یزدگرد، به شدّت محل تردید است.

2. اسارت چنین دخترى در زمان عمر و به ازدواج امام حسین(علیه السلام) درآمدن در این زمان نیز غیرقابل قبول است.

3. در هیچ یک از منابع معتبر شیعى به جز این روایت، لقبى با عنوان «ابن‌الخیرتین» براى امام سجاد(علیه السلام) نقل نشده است.

آیا در اینجا نمى توان نوعى ایرانى گرى افراطى را دید که به خیال خود به جهت پیوند خوردن نسل ساسانیان با نسل پیامبر(ص) در امام سجاد(علیه السلام)، خواسته اند آن حضرت را به عنوان «خیر اهل الارض» معرفى کنند؟

این گونه نقدها بر گزارش هاى حاوى نام شهربانو باعث مى شود تا این گزارش ها را از ساحت ائمه(علیهم السلام) به دور و آن را ساخته دست حدیث پردازان بدانیم و نام شهربانو را براى مادر آن حضرت نفى کنیم.

درباره نَسَب مادر امام سجاد(علیه السلام) نیز منابع متقدم تاریخى و روایى دچار اختلاف گشته اند.

برخى مانند یعقوبى (متوفى 281 ق)[20]، محمد بن حسن قمى[21]، کلینى (متوفى329 ق)[22]، محمد بن حسن صفار قمى (متوفى 290 ق)[23]، شیخ صدوق (متوفى 381 ق)[24] و شیخ مفید (متوفى 413 ق)[25] او را دختر یزدگرد دانسته اند، هرچند در نام او اتفاق نظر ندارند.

این نَسَب تقریباً در میان منابع متأخر به عنوان یک شهرت فراگیر جاى خود را باز کرده است؛ به گونه اى که میدان اظهار وجود براى دیدگاه هاى مخالف نگذاشته است.[26]

در مقابل این قول، برخى از منابع متقدم و متأخر دیدگاه هاى دیگرى مانند سیستانى بودن، سِندى بودن، کابلى بودن او را متذکر شده و بسیارى از منابع بدون ذکر محل اسارت او، تنها با عنوان «امّ ولد» (کنیز صاحب فرزند) از او یاد کرده اند.[27]

برخى نام هاى بزرگان ایرانى همچون سبحان، سنجان، نوشجان و شیرویه را به‌عنوان پدر او ذکر کرده اند.[28]

براى نقد و بررسى این نَسَب نمى توانیم به بحث هاى سندى این گزارش ها تکیه کنیم؛ زیرا هیچ یک از اقوال داراى سند مستحکمى نیست. علاوه بر آن‌که بیشتر کتاب هاى تاریخى همانند تاریخ یعقوبى، مطالب خود را بدون ذکر اسناد نقل مى کنند.

بنابراین باید فقط از راه محتوا به بررسى آنها پرداخت که در این راستا اشکالات زیر خود را نشان مى دهد:

1. مهم ترین اشکال اختلاف این گزارش ها در ذکر نام او است که منابع مختلف پیش گفته اسامى گوناگونى همانند حرار، شهربانو، سلاخه، غزاله براى او نقل کرده اند. و این نشان مى دهد که این مطالب، سازندگان مختلف با انگیزه هاى یکسانى داشته است که همان تعصب ایرانى گرى وارتباط دادن میان ایرانیان و امامان(علیهم السلام) از راه نَسَب بوده است.

2. اختلاف این گزارش ها در زمان اسارت او نیز یکى دیگر از اشکالات است که برخى آن را در زمان عمر، برخى دیگر در زمان عثمان و برخى مانند شیخ مفید آن را در زمان خلافت حضرت على(علیه السلام)  دانسته اند.[29]

3. اصولاً کتبى مانند تاریخ طبرى و الکامل ابن اثیر که به صورت سال شمار جنگ هاى مسلمانان با ایرانیان را تعقیب کرده و مسیر فرار یزدگرد را به شهرهاى مختلف ایران نشان داده اند، در هیچ موردى به ذکر اسارت فرزندان او نمى پردازند؛ با آنکه این مسأله، بسیار مهم تر از حوادث جزئى است که به آنها اشاره شده است. این نکته جعلى بودن گزارش اسارت دختران یزدگرد را تقویت مى کند.

4. برخى از نویسندگان متقدم همانند مسعودى، هنگام ذکر فرزندان یزدگرد سوم، دخترانى با نام هاى ادرک، شاهین و مردآوند براى او ذکر مى کنند که اولاً با هیچ یک از نام هایى که براى مادر امام سجاد(علیه السلام) گفته شده، هماهنگى ندارد و ثانیاً خبرى از اسارت آنها در تمام نوشته هاى خود به میان نمى آورد.[30]

5. از مهم ترین اسناد تاریخى که مى توان درباره مادر امام سجاد(علیه السلام) به آن استناد کرد، نامه هاى منصور به محمد بن عبدالله معروف به «نفس زکیه» است که رهبرى مخالفان علوى و طالبى (اولاد ابوطالب) را در مدینه بر عهده داشت و همیشه میان او و منصور نزاع و درگیرى بود.

در یکى از این نامه ها که منصور قصد ردّ ادعاهاى محمد مبنى بر افتخار به نَسَب خود را داده چنین مى نگارد: «ما وُلِدَ فیکم بعد وفاة رسول الله(ص) افضل من على بن الحسین و هو لاِم ولد»[31] یعنى، بعد از رحلت پیامبر خد(ص) در میان شما شخصیتى برتر از على بن حسین (امام سجاد(علیه السلام)) ظهور نکرده، در حالى که او فرزند ام ولد (کنیز داراى فرزند) بود.

جالب آن است که هیچ اعتراضى – نه از سوى محمد و نه از سوى دیگران – به این فقره شنیده نمى شود که على بن حسین(علیه السلام) فرزند کنیز نبود؛ بلکه  شاهزاده اى ایرانى بود! در حالى که اگر این داستان واقعیت داشت، حتماً محمد «نفس زکیه»‌ براى پاسخ دادن، به آن استناد مى کرد.

مجموعه این قرینه ها ما را به این نتیجه مى رساند که دست جعل در ساختن مادرى ایرانى با این اوصاف براى امام سجاد(علیه السلام) دخالت داشته و عمداً دیدگاه هاى دیگر درباره مادر آن حضرت(علیه السلام) – به ویژه دیدگاه هایى که او را از کنیزکان بلاد دیگر همانند سند مى داند – نادیده گرفته است. در حالى که تا قبل از اواخر قرن سوم بیشتر ناقلان، او را از کنیزان سِند یا کابل مى دانستند.[32]

عدم حضور مادر امام سجاد(علیه السلام)  در کربلا:

در این باره باید بگوییم که تقریباً تمام منابع متقدم شیعى – که به زندگانى مادر امام سجاد(علیه السلام) پس از اسارت پرداخته اند – چنین نگاشته اند: او در هنگام تولد امام(علیه السلام) در همان حالت نفاس از دنیا رفت.[33]

و نیز چنین گفته اند: یکى از کنیزان حضرت على(علیه السلام)  به عنوان دایه، به بزرگ کردن او پرداخت و مردم خیال مى کردند که او مادر امام(علیه السلام)  است و بعد از آن‌که آن حضرت او را شوهر داد، فهمیدند که او دایه امام(علیه السلام) بود، نه مادر او.[34]

بنابراین، قطعاً از دیدگاه منابع معتبر، حضور مادر امام(علیه السلام) در کربلا منتفى است؛ حال با هر نام و نسبى که مى خواهد باشد.

مرقد بى بى شهربانو:

از مطالب قبل و همچنین از سوى محققان معاصر با دلایل قطعى ثابت شده است که بقعه بى بى شهربانو – که در کوهستان شرق رى معروف به کوه بى بى شهربانو پدیدار است – هیچ ربطى با مادر امام(علیه السلام) ندارد و بنایى است که در قرون بعدى ساخته شده است.

عدم ذکر چنین بقعه اى در آثار شیخ صدوق – که خود سالیان دراز در رى مى زیسته و به آن آشنایى کامل داشته – مؤید دیگرى بر عدم وجود این بقعه در قرن چهارم و در زمان شیخ صدوق (متوفى 381 ق) است.

دیگر نویسندگانى هم که به ذکر احوال عبدالعظیم حسنى و شخصیت هاى بزرگ مدفون در رى پرداخته اند، نامى از چنین بقعه اى نبرده اند.

این احتمال وجود دارد که در قرون بعدى زنى پارسا با نام شهربانو در این مکان دفن شده و با گذشت سالیان، مردمان آن سامان او را با مادر امام سجاد(علیه السلام) – که در آن زمان مشهور به شهر بانو بوده – اشتباه گرفته اند و یا برخى این اشتباه را در زبان مردم انداخته و با انگیزه هایى به تقویت آن پرداخته اند.[35]

 

[9]. زندگانى على بن الحسین(علیه السلام)، ص 10 و 11.
[10]. مقاله «حول السیدة شهربانو» نوشته شیخ محمد هادى یوسفى، مندرج در مجله رسالة الحسین(علیه السلام)، سال اوّل، شماره دوّم، ربیع الاول 1412.
[11]. بحارالانوار، ج 46، ص 8ـ13.
[12]. ر.ک: افتخارزاده، محمودرضا، شعوبیه ناسیونالیسم ایران، ص305 که از منابعى چون انساب الاشراف بلاذرى، طبقات ابن سعد، المعارف ابن قتیبه دینورى و الکامل مبرّد اسامى فوق را نقل مى کند.
[13]. شهیدى، زندگانى على بن الحسین(علیه السلام)، ص 12.
[14]. نگا: بحارالانوار، ج 46، ص 9، ح 20.
[15]. اصول کافى، ج 2، ص 369.
[16]. براى آگاهى از سیر تاریخى شهربانو در منابع ر.ک: شعوبیه ناسیونالیسم ایرانى، ص 289ـ337.
[17]. با استفاده از ترجمه حاج سید جواد مصطفوى اصول کافى، ج 2، ص 369.
[18]. آیت الله خویى، معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 202 و ج 13، ص 106.
[19]. همان.
[20]. تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 303.
[21]. تاریخ قم، ص 195.
[22]. اصول کافى، ج 2، ص 369.
[23]. بحارالانوار، ج 46، ص 9.
[24]. عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 128.
[25]. الارشاد، ص 492.
[26]. زندگانى على ابن الحسین(علیه السلام)، ص 12.
[27]. شعوبیه، ص 305.
[28]. حول السیدة شهربانو، ص 28.
[29]. شعوبیه، ص 324.
[30]. همان، ص 304.
[31]. الکامل فى التاریخ، ج 2، ص 570.
[32]. حول السیدة شهر بانو، ص 28.
[33]. عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، ج 2، ص 128.
[34]. بحار الانوار، ج 46. ص 8.
[35]. براى اطلاع بیشتر از عدم امکان انتساب این بقعه به شهربانو مادر امام سجاد(علیه السلام) ر.ک: ریباستان نوشته کریمیان و دانشنامه ایران و اسلام، ذیل کلمه شهربانو.

 

منبع: هدانا برگرفته از  پرسش ها و پاسخ ها «امام سجاد علیه السلام»