علم امام به شهادت
با وجود اينكه ائمه معصومين عليهم السلام از علم غيب برخوردار بودند؛ پس چرا گاهى انگور يا خرما يا ديگر اشياى مسموم را تناول كرده و به شهادت مى رسيدند؟
در پاسخ به اين پرسش، توجه به نكات ذيل راه گشا است:
يكم. هر چند امامان معصوم عليهم السلام از علم غيب برخوردارند و به وقايع گذشته و حوادث حال و آينده آگاهى دارند؛ اما تكليف آنان مانند ساير افراد بشر، بر اساس علم عادى است و علم غيب براى آنان، تكليفى ايجاد نمى كند. به عنوان مثال، امام براساس علم عادى خود، ميوه اى را پيش روى خود مى بيند كه مانعى از خوردن آن نيست و تناول آن جايز است؛ هر چند براساس علم غيب، از مسموم بودن آن آگاهى دارد. در تأييد اين مطلب دو دليل ذكر شده است:
الف. عمل براساس علم غيب، در برخى از موارد، با حكمت بعثت پيامبران و نصب امامان منافات دارد؛ زيرا در اين صورت، جنبه اسوه و الگو بودن خود را از دست خواهند داد و ساير افراد بشر، به بهانه برخوردار بودن معصومان از علم غيب و عمل بر اساس علم خدادادى نسبت به آنان احساس جدايى و دوگانگى كرده و از وظايف فردى و اصلاحات اجتماعى سر بازخواهند زد.
ب. عمل دائمى براساس علم غير عادى، موجب اختلال در امور است؛ زيرا مشيت و اراده غالب خداوند به جريان امور، بر اساس نظام اسباب و مسببات طبيعى و علم عادى نوع بشر تعلق گرفته است. به همين جهت پيامبر و ائمه عليهم السلام، براى شفاى بيمارى خود و اطرافيانشان، از علم غيب استفاده نمى كردند. شايد يكى از حكمت هاى ممنوع بودن تمسّك به نجوم، تسخير جن و … براى غيب گويى و كشف غيرعادى حوادث آينده نيز همين اختلال در امور باشد.102
دوّم. هر چند بر طبق روايات فراوان، امامان عليهم السلام نسبت به حوادث گذشته، آينده و حال علم و آگاهى دارند103؛ اما از رواياتى ديگر استفاده مى شود كه اين علم به صورت بالفعل نيست؛ بلكه شأنى است؛ يعنى، هرگاه اراده كنند و بخواهند چيزى را بدانند، خداوند سبحان آنان را عالم و آگاه خواهد كرد: «اذا اراد الامام ان يعلم شيئا اعلمه اللّه ذلك»104؛ «هر گاه امام اراده كند كه چيزى را بداند، خداوند او را آگاه خواهد كرد».
پس علم غيب امام عليه السلام شأنى است نه فعلى؛ و براساس همين نكته، ممكن است نسبت به نحوه شهادت خود با همه جزئيات آن، علم نداشته باشد؛ چون اراده نكرده كه بداند.105 و يا در برخى موارد، دانستن چه بسا مانع كمال شود. چنان كه برخى گفته اند در واقعه «ليلة المبيت» اگر امام على عليه السلام مى دانست كه خطرى متوجه او نخواهد شد، خوابيدن در بستر پيامبر صلى الله عليه و آله به منزله قبول خطر تلقى نمى شد.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
سوّم. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام، تكاليف و وظايفى مخصوص به خود دارند و به همين جهت، آنان در عين اينكه مى دانستند دشمن در فلان جنگ غلبه خواهد كرد، وظيفه داشتند اقدام كنند و يا با اينكه مى دانستند كارى كه انجام مى دهند، منجر به شهادتشان خواهد شد جهت مصالح بالاتر و دستيابى به اهداف بلند، اقدام به انجام وظيفه مى كردند، چنان كه به دلايل متعدد امام حسين عليه السلام علم به شهادت خود داشت، ولى جهت انجام وظيفه اقدام كرد.106
چهارم. برخى از اين موارد (مانند خوردن ميوه زهرآلود به وسيله امام موسى كاظم عليه السلام و يا امام رضا عليه السلام) اجبارى و بدون اختيار بوده است. پس با اينكه مى دانستند به اين وسيله به شهادت خواهند رسيد؛ ولى به وسيله دشمن، مجبور به خوردن آن شدند و گزينه ديگرى فرا روى آنان نبود. البته اين پاسخ اگر چه در جاى خود درست است و شواهد تاريخى بر آن مهر تأييد مى زند؛ اما نمى تواند پاسخى براى همه موارد باشد.
پنجم. علامه طباطبايى بر آن است كه علم غيب امامان به واقع حتمى و قطعى تعلق مى گيرد كه در آن تغيير و تبديل راه ندارد. در چنين مواردى اقدام نكردن و يا اقدام برخلاف بى معناست.
به عبارت ديگر امام به حسب علوّ رتبه وجودى اش، با لطف و اذن الهى از حقايق حوادث عالم، از جمله فعل اختيارى خود آن گونه كه به استناد علل تامه اش حتميت و ضرورت يافته است آگاهى دارد. عمل برخلاف مقتضاى چنين دانشى و تلاش در جهت خلاف آن بى معنا و غيرممكن است.107
افزون بر اين، درجات و كمالاتى براى امامان مقدر شده كه راه رسيدن به آن، از طريق تحمل همين بلاها و مصايب است.
102. احمدبن حنبل، مسند، بيروت: دار صادر.
103. كمال الدين طلحه الشافعى، مطالب السؤول فى مناقب آل الرسول، بيروت: البلاغ.
104. شجاعى، محمد، معاد يا بازگشت به سوى خدا، تهران: شركت سهامى انتشار، 1367 ش.
105. لطف اللّه صافى گلپايگانى، معارف دين، قم: انتشارات حضرت معصومه، 1379.
106. سيد مرتضى عسكرى، معالم المدرستين، تهران: بنياد بعثت، 1412.
107. الراغب الاصفهانى، معجم مفردات الفاظ القرآن، بيروت: دارالقلم.
منبع: هدانا برگرفته از پرسمان، امـام شناسى.
