رعایت حقوق همسایه در اسلام

امام سجاد(علیه السلام) و احترام همسایگان

 

امام سجاد(علیه السلام) درباره رعایت حقوق همسایگان چه توصیه‌هایی فرموده‌اند؟

 

امام سجاد(علیه السلام) در دعای بیست و ششم سفارش‌های متعددی درباره رعایت حقوق همسایگان بیان فرموده‌اند که به چند نمونه آن اشاره می‌شود:

 

همسایه داری

 

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ تَوَلَّنِی فِی جِیرَانِی وَ مَوَالِی وَ الْعَارِفِینَ بِحَقِّنَا وَ الْمُنَابِذِینَ لِأَعْدَائِنَا بِأَفْضَلِ وَلَایتِکَ»؛ «خدایا! بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا به نیکوترین شیوه خود، عهده‌دار کار همسایگان و دوستانم که به حق ما آشنایند و از دشمنان ما یکسره جدا، قرارده».

 

تبیین و شرح:

 

اگرچه اسلام یک آیین اجتماعی صرف نیست، اما بسیار از قوانین و دستورات آن در صحنه اجتماع بروز می‌یابد و عملی می‌شود. از‌این‌رو، این آیین مقدس، به جامعه و اجتماع و حفظ همبستگی ها و رابطه‌های اجتماعی نگاهی ویژه دارد و برای نظام‌های جمعی، تعالیم خاصی در نظر گرفته است. مسئله همسایه و آداب همسایه‌داری و حفظ پیوندها و علقه‌های محبت و دوستی میان هم‌کیشان و دوستان، از این منظر، بسیار حساس و حیاتی است. اینکه بخش مهمی از کتاب‌های حدیثی ما به آداب همسایه‌داری و شیوه‌های تعامل افراد جامعه دینی با یکدیگر اختصاص داده شده، خود گواه روشنی است بر نقش بزرگ این مسئله در رشد اخلاقی افراد و جوامع دینی و رساندن آنها به کمال مطلوب مورد نظر اسلام.

 

پدیده غیرقابل انکار امروز شهرهای کوچک و بزرگ، تراکم جمعیت و به هم فشردگی خانه‌های مسکونی است. اما آیا به همین میزان، دل‌ها و جان‌های شهروندان به هم نزدیک، و فاصله‌های احساسی و عاطفی میان آنها نیز برداشته شده است. با شک و تردید می‌توان در این‌باره پاسخ مثبت داد. راستی چرا چنین است. مگر پیامبر م(ص) تا چهل خانه را همسایه قرار نداد[199] و مگر نفرمود که همسایه آزار بوی بهشت را در نخواهد یافت[200] و هرکسی سیر بخوابد و همسایه‌اش گرسنه باشد، از من نیست.‌[201]

 

این‌همه تأکید و توصیه برای چیست؟ جز برای این است که جامعه دینی در درون و بیرون، جامعه‌ای با پیوندهای عمیق انسانی و برخوردار از چنان استحکام و همبستگی باشد که افراد، با اعتماد و اطمینان کامل به یکدیگر در سایه زندگی‌ای مسالمت‌آمیز و شرافت‌مندانه، به وظایف بندگی خود اقدام نمایند و چشم طمع دشمنان و بدخواهان نیز از آنان تا همیشه برداشته شود.

 

 

هوادار هم

 

«وَ وَفِّقْهُمْ لاقَامَه سُنَّتِکَ وَ الاخْذِ بِمَحَاسِنِ أَدَبِکَ، فِی إِرْفَاقِ ضَعِیفِهِمْ وَ سَدِّ خَلَّتِهِمْ، وَ عِیادَه مَرِیضِهِمْ، وَ هِدَایه مُسْتَرْشِدِهِمْ، وَمُنَاصَحَه مُسْتَشِیرِهِمْ، وَ تَعَهُّدِ قَادِمِهِمْ، وَ کِتْمَانِ أَسْرَارِهِمْ، وَ سَتْرِ عَوْرَاتِهِمْ، وَ نُصْرَه مَظْلُومِهِمْ، وَ حُسْنِ مُوَاسَاتِهِمْ بِالْمَاعُونِ، وَ الْعَوْدِ عَلیهمْ بِالْجِدَه وَ الاِفْضَالِ، وَ إِعْطَاءِ مَا یجِبُ لَهُمْ قَبْلَ السُّؤَالِ»؛ «و توفیقشان ده که سنت و آیین تو را به پا دارند و نیکویی های خلق تو را فرا بگیرند، به اینکه در میان خود، ناتوان را مدد رساند، نیاز به یکدیگر برآورند، از بیماران عیادت کنند، ره جویان را راه نمایند، با مصلحت‌خواهان خیرخواهی ورزند، مسافران را به پیشواز روند، رازداری کنند، کاستی ها را بپوشانند، ستمدیدگان را یاری دهند، با آنان در ضرورات زندگی هم‌سطحی نمایند و به توانگری و بخشش و برآوردن حاجت‌ها پیش از نیاز‌خواهی، به آنان سود رسانند»

 

تبیین و شرح:

 

در این فراز، درخواست امام زین‌العابدین(علیه السلام) از خداوند این است که همسایگان و دوستان در میان خود، سنت‌ها و تعالیم الهی را اقامه کنند و به آداب نیک اسلامی آراسته شوند، تا از این رهگذر، در اجتماع خود، رفاه و بهزیستن و حیات کمال یافته اسلامی را تجربه نمایند و الگویی برای دیگر مردمان و جوامع باشند.

هر یک از آداب مذکور در دعا را می‌توان سنگ‌بنایی دانست برای ساخت و تشکیل جامعه‌ای مطلوب و آرمانی، طبق برنامه‌ها و تعالیم اسلامی. جامعه‌ای که در آن، افراد به عنوان همسایه، همکار، آشنا، خویشاوند و… به شکل‌های مختلفی همچون (دستگیری از ناتوانان، کمک به نیازمندان، عیادت از بیماران، مشورت دادن، راهنمایی کردن، رازداری، عیب‌پوشی، مظلوم گرایی، وام‌دادن، تقسیم لوازم ضروری زندگی و… ) از یکدیگر هواداری و پشتیبانی می‌کنند و هرکس خود را در بهبود حال دیگری و برداشتن بار مشکلات و گرفتاری ها از دوش او موظف و مسئول می‌داند. چنین اجتماعی بی‌شک رو به پیشرفت و تعالی دارد و همواره مورد توجه و عنایت خداوند است.

 

خوبی، در پاسخ بدی

 

«وَ اجْعَلْنِی اللَّهُمَّ أَجْزِی بِالاِحْسَانِ مُسِیئَهُمْ، وَ أُعْرِضُ بِالتَّجَاوُزِ عَنْ ظَالِمِهِمْ، وَ أَسْتَعْمِلُ حُسْنَ الظَّنِّ فِی کَافَّتِهِمْ، وَ أَتَوَلَّى بِالْبِرِّ عَامَّتَهُمْ، وَ أَغُضُّ بَصَرِی عَنْهُمْ عِفَّه، وَ أُلِینُ جَانِبِی لَهُمْ تَوَاضُعاً، وَ أَرِقُّ عَلَى أَهْلِ الْبَلاءِ مِنْهُمْ رَحْمَه، وَ أُسِرُّ لَهُمْ بِالْغَیبِ مَوَدَّه، وَأُحِبُّ بَقَاءَ النِّعْمَه عِنْدَهُمْ نُصْحاً، وَ أُوجِبُ لَهُمْ مَا أُوجِبُ لِحَامَّتِی، وَ أَرْعَى لَهُمْ مَا أَرْعَى لِخَاصَّتِی»؛ «خدایا! چنان کن که همسایگان و دوستان بد کردار خود را به نیکی پاسخ دهم و به عفو و گذشت، از ستمگران روی بگردانم، و درباره همه‌شان گمان نیک برم و جملگی آنان را با مهربانی و نیکی مدد رسانم، و به پاکدامنی دیده از ناروای آنان بربندم، و از سر فروتنی، با ایشان نرم رفتاری کنم، و به دلسوزی، بر بلا دیدگانشان رقت آورم و در نبودشان، آشکارا دوستشان بدارم و از سر خیرخواهی، ابقای نعمتشان را آرزو نمایم و هرچه را برای خویشان خود می‌خواهم، برای آنان نیز بخواهم و هر حقی را که برای نزدیکان خودنگه‌می‌دارم، برای آنان نیز نگاه‌ دارم»

 

تبیین و شرح:

 

اجتماع بشری حتی در جوامع دینی، با آفت‌ها و آسیب‌هایی روبرو است. نزاع‌ها، اختلافات و کشمکش‌های فردی و گروهی نمونه‌ای است از آن آفات که اکثراً از تفاوت‌های خود خواسته یا ناگریز افراد سرچشمه می‌گیرد. تفاوت‌های اخلاقی، روحی، مادی، فهمی و شعوری و انگیزه‌های دنیایی و توقعات نامعقول و ناسازگاری برداشت‌ها، همگی از عوامل چالش برانگیز در اجتماعات بشری است.

 

راه‌کارهایی که اسلام برای کاستن یا علاج این درگیری ها و تصادم‌ها ارائه می‌دهد، راه‌کارهای جامع و دوسویه است. بدین‌معنا که تعالیم دینی از یک‌سو ما را به نیکی کردن و گذشت و خوش‌گمانی و فروتنی و خیرخواهی در حق دیگران برمی‌انگیزد و از دیگر سو، ما را موظف می‌سازد که اگر در موقعیت‌های سخت و ناهنجار مورد ظلم و بی‌مهری و بدگمانی و محروم‌سازی دیگران قرار گرفتیم، نه‌تنها کار آنها را به بدی تلافی نکنیم، بلکه برعکس، بدکردن آنان را به خوبی، و ظلمشان را به گذشت، حسادتشان را به بی‌حسادتی و محروم‌داری‌شان را به بخشش پاسخ گوییم.

 

این روش اثرگذار و بازدارنده، هم شخص را در مقابل کردارهای ناروا مصونیت می‌بخشد و هم دیگران را به بهترین، محترمانه‌ترین و پرتأثیرترین روش به خطا و لغزش ایشان متوجه می‌سازد و در بسیاری از موارد، آنان را به ترک آن امر ناصواب برمی انگیزد.

 

[199]. الکافی، ج2،ص669.
[200]. بحارالانوار، ج 71، ص 150.
[201]. الکافی، ج2، ص 169.

 

منبع: هدانا برگرفته از  پرسش ها و پاسخ ها «امام سجاد علیه السلام»