رستگاری مؤمنان با پیروی از خاتم «ص»
حضرت آیت‌الله جوادی آملی
تهیه و تدوین: حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا مصطفی‌پور
یکی از نام‌های خدای سبحان، رحمان است که بیانگر رحمت عام اوست که به مقتضای این رحمت عام، مخلوقات را می‌آفریند و انواع نعمت‌های مادی و معنوی را دراختیار آنان می‌نهد تا آنها با استفاده از این نعمت‌ها راه کمال را طی کنند و به فلاح و رستگاری نایل شوند.
خدای متعال در سوره الرحمن که با همین وصف شروع می‌شود، انواع نعمت‌های مادی و معنوی و دنیوی و اخروی را بیان می‌کند تا انسان‌ها با توجه به آن نعمت‌ها در مسیر رحمت الهی قرار گیرند و درنهایت به رحمت خاص که شامل مؤمنان است دست یابند؛ یعنی در دنیا هدایت شوند و در آخرت به بهشت راه یابند.
یکی از جلوه‌های رحمت الهی بعثت انبیاء و پیامبران الهی است. در میان این انبیاء الهی، آخرین آنها به عنوان رحمت برای عالمین فرستاده شده است: «و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین»؛(۱) تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم»، و چون پیامبر رحمت است، اگر انسان‌ها این نعمت و رحمت را پذیرا شوند و به او اعتقاد پیدا و در عمل از وی پیروی کنند به سعادت و کمال و رستگاری می‌رسند.
از جمله آیاتی که پس از بیان رحمت عام خدا و اینکه چه کسانی از آن برخوردار می‌شوند به معرفی مؤمنان می‌پردازد و چگونگی نیل آنها را به فلاح و رستگاری بیان می‌کند، آیات ۱۵۶ و ۱۵۷ سوره مبارکه اعراف است: «و رحمتی وسعت کل شیء فسأکتبها للذین یتقون و یؤتون الزکاه والذین هم بآیاتنا یومنون* الذین یتبعون الرسول النبی الأمی الذی یجدونه مکتوباً عندهم فی التوراه والإنجیل یأمرهم بالمعروف و ینهاهم عن المنکر و یحل لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث و یضع عنهم إصرهم و الأغلال التی کانت علیهم فالذین آمنوا به و عزروه و نصروه واتبعوا النور الذی أنزل معه اولئک هم المفلحون؛ رحمت من بر همه چیز گسترده است و به‌زودی آن را برای کسانی که خود نگهداری می‌کنند و زکات (و صدقه) و کسانی که به نشانه‌های ما ایمان می‌آورند مقررخواهیم داشت، همان کسانی که از فرستاده خدا، پیامبر درس‌ناخوانده پیروی می‌کنند، آن پیامبری که صفات او را در تورات و انجیل نوشته می‌یابند، در حالی که آنان را به کار پسندیده فرمان می‌دهد و از کار ناپسند باز می‌دارد و برایشان پاکیزه‌ها را حلال می‌شمرد و پلیدی‌ها را بر آنان حرام می‌کند و تکالیف سنگین‌شان و غل‌هایی را که بر آنان بوده از دوش آنها برمی‌دارد و کسانی که به او ایمان آوردند و گرامی‌اش داشتند و دشمنانش را از او بازداشتند و یاری‌اش کردند و از نوری که با او فرود آمد پیروی نمودند، تنها آنان رستگارانند.»
از این آیه استفاده می‌شود که رحمت الهی عام و فراگیر و شامل همه چیز است و اگر کسی از آن استفاده نکند، خود کوتاهی کرده است. شرایط استفاده از رحمت عام الهی را سه چیز ذکر می‌کند: تقوا، زکات و ایمان. سپس ویژگیهای پیامبر اسلام را که در تورات و انجیل آمده است ذکر می‌کند و در پایان از کسانی یاد می‌کند که اگر بخواهند به رستگاری برسند چه کارهایی را در مورد پیامبر باید انجام دهند. سئوال‌هایی که در باره این آیات می‌توان مطرح کرد، عبارتند از: ۱ـ شرایط رستگاری مؤمنان چیست؟ ۲ـ پیامبر اسلام«ص» چه ویژگی‌هایی دارد؟ ۳ـ مسئولیت مؤمنان در مقابل پیامبر اسلام«ص» چیست؟
ویژگیهای پیامبر اسلام
آیه ویژگی‌هایی پیامبر اسلام«ص» را ذکر می‌کند که عبارتند از:
۱ـ رسالت: اولین ویژگی در این آیه رسالت و پیامبری است که از سوی خدا برای هدایت و راهنمایی مردم فرستاده می‌شود.
۲ـ نبوت: دومین ویژگی پیامبر اسلام نبوت است. نبی به کسی گفته می‌شود که پیام خدا را بیان می‌کند و به او وحی نازل می‌شود، هر چند مأمور به دعوت و تبلیغ نباشد و رسالت مقامی بالاتر از نبوت است که علاوه بر مقام نبوت، مأمور به دعوت و تبلیغ به سوی دین الهی و ایستادگی در این مسیر می‌باشد.
راز تقدم رسالت بر نبوت، اهمیت امر رسالت و تفوق مقام ابلاغ بر تعلیم و پیام‌رسانی است.
۳ـ امیّ بودن: ویژگی سوم پیامبر، امی بودن آن حضرت است. واژه امّی از امّ به معنای مادر و یا امت که به معنای جمعیت است گرفته شده است و برای آن معناهای متعددی ذکر کرده‌اند. برخی آن را به معنای درس‌نخوانده می‌دانند، یعنی به همان حالتی که از مادر متولد شده باقی مانده و مکتب و استادی ندیده است.
نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت
به غمزه مسئله‌آموز صد مدرس شد
(حافظ)
البته امّی بودن نه شرط پیامبری است و نه از موانع آن، چون هیچ برهان عقلی یا نقلی معتبر بر شرط امّی بودن نیست، همان‌گونه که دلیلی بر مانع بودن آن نیست. پس از نظر عقل می‌شود پیامبری مکتب رفته و درس خوانده و در حد عالمان فرزانه باشد و پیامبری دیگر درس نخوانده و مکتب نرفته باشد.
این وصف فقط برای پیامبر اکرم آمده است. البته امی به معنای بی‌سواد یا نادان نیست، زیرا بی‌سوادی و جهل نقص هستند و پیامبر اکرم از نقص منزه است، بلکه به معنای درس نخوانده و به مکتب نرفته است.
راز امی بودن پیامبر را قرآن چنین بیان می‌کند: «و ما کنت تتلوا من قبله من کتاب و لا تخطه بیمینک اذا لارتاب المبطلون؛(۲) تو پیش از این کتابی را نخوانده‌ای و چیزی را با دستت ننوشته‌ای، زیرا مبطلان و اهل باطل به شک می‌افتادند.»
در واقع علت نخواندن و ننوشتن آن حضرت را به شک افتادن مبطلان و یاوه‌گویان باطل‌گرا دانسته است، زیرا اگر پیامبر اکرم«ص» چیزی را از روی نوشته می‌خواند یا می‌نوشت، گمان می‌کردند قرآن و وحی خدا گفته‌های بشر است.
۴ـ وجود صفات و علامات پیامبر در تورات و انجیل: یکی از ویژگیهای آن حضرت در تورات و انجیل دوران نزول قرآن بوده است، وگرنه یهود و نصارا اعتراض می‌کردند که چنین شخصی با این خصوصیات در کتاب‌های ما نیست. آیه با تعبیر روشنی دلالت می‌کند که پیامبر با همه خصوصیاتش در تورات و انجیل معرفی شده است تا جای تردیدی نماند به گونه‌ای که آنان پیامبر را همچون فرزندانشان می‌شناختند «یعرفونه کما یعرفون ابنائهم؛(۳) و اگر در تورات و انجیل کنونی به صراحت نامی از پیامبر اسلام در آن وجود ندارد، دلیل بر تحریف این کتاب آسمانی است.»
در تورات و انجیل مواردی یافت می‌شود که اشاره‌ای به ظهور آن حضرت دلالت دارد مانند آنچه که در سفر تکوین فصل ۱۷ شماره ۱۷ تا ۲۰ و در سفر پیدایش باب ۴۹ شماره ۱۰ و در انجیل یوحنا باب ۱۴ شماره ۱۵ و ۱۶ و باب ۱۶ شماره ۷ و ۲۶ آمده است.
۵ـ امر به معروف و نهی از منکر: یکی از ویژگیهای پیامبر«ص» آن است که او امر به معروف و نهی از منکر می‌کند. معروف چیزی است که عقل و نقل آن را به رسمیت نمی‌شناسند، معروفی که پیامبر به آن امر می‌کند، همه اعتقادات صحیح، ارزش‌های اخلاقی و حقوقی و اعمال نیک را فرامی‌گیرد و منکری که در آن نهی می‌کند همه اعتقادات باطل و رذایل اخلاقی و حقوقی و اعمال بد را شامل می‌شود.
۶ـ تحلیل طیبات و تحریم خبائث: یکی از ویژگیهای پیامبر که محتوای دعوت او را نیز تشکیل می‌دهد، حلال کردن پاکیزه‌ها و حرام کردن پلیدی‌هاست. تنها محلّل طیبات و محرّم خبائث خدای سبحان است و پیامبر اکرم«ص» فقط معلم و مبلغ حلال و حرام الهی است و جمله «یحل لهم الطیبات و یحرّم علیهم الخبائث»، بیانگر این حقیقت است که شریعت آن حضرت چیزی که مناسب با فطرت و طبع انسانی حلال و منافی با فطرت و منافی با طبع را حرام کرده است.
واژه طیبات و خبیث همه پاکیزه‌ها و پلیدها اعم از ظاهری و معنوی را فرامی‌گیرد. طیبات ظاهری مانند میوه‌ها و خوردنی‌ها مثل گوشت و شیر که برای انسان سودمند است و طیبات معنوی مانند اعتقادات صحیح و فضائل و مکارم اخلاقی.
خبائث ظاهری مانند میوه‌های زیان‌بار و حیواناتی که گوشت و شیرشان برای انسان مضر است و خبائث معنوی مانند اعتقادات باطل، رذایل اخلاقی و حقوقی و تعصبات نابجا.
۷ـ برداشتن اصر و اغلال، مدعیان دروغین نبوت و رسالت، هدف‌شان به زنجیر کشیدن توده‌های مردم و استعمار و استثمار آنهاست، اما پیامبر اسلام برداشتن دشواری‌ها و بار سنگینی است که بر دوش آنها نهاده شده و باز کردن زنجیره‌هایی است که بر دست و پای آنها بسته شده و مانع حرکت آنها گردیده است.
اصر یعنی فشار، بار سنگین و دشواری‌هایی که مانع حرکت و کمال انسان‌اند و اغلال به معنای زنجیرهایی است که بر دست و پای آنها بسته شده و مانع حرکت آنها می‌شود.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
مورد آیه برداشتن اصر و اغلالی است که بر برخی امت‌های پیشین تحمیل شده بود، لکن شاید بتوان رفع همه موانع قیام و بالندگی را از این عبارت برداشت کرد و معتقد شد که دین الهی انسان را از هر قید و بندی که مانع کمال و آزادمنشی است، رها می‌سازد و او را به برترین کمال یعنی بندگی خدا مقید می‌کند.
پیامبر اسلام زنجیر جهل و نادانی را از طریق دعوت پیگیر و مستمر به علم و دانش، زنجیر بت‌پرستی و خرافات را از طریق دعوت به توحید و زنجیر انواع تبعیضات و زندگی طبقاتی را از طریق دعوت به اخوت دینی و برادری ایمانی و مساوات در برابر قانون و زنجیرهای گران دیگر را از دست و پای انسان گشود.
ابتنای دعوت پیامبر به فطرت الهی
محورهای دعوت و پیام پیامبر اسلام در این آیه عبارت است از امر به معروف و نهی از منکر و حلال کردن طیبات و حرام کردن خبائث و برداشتن هر بار سنگینی که مانع حرکت در عرصه اعتقاد، اخلاق، فقه و حقوق و باز کردن هر زنجیری است که بر دست و پای مردم بسته شده است. این پیام‌ها جهانی هستند، چون هیچ انسانی در هیچ نقطه‌ای از جهان نیست که معروف، یعنی چیزی را که عقل آن را به رسمیت می‌شناسد، بد بشمارد و منکر، یعنی چیزی را که عقل آن را به رسمیت نمی‌شناسد، خوب بداند. هیچ کس از طیبات و پاکیزه‌ها گریزان نیست و به خبائث گرایش ندارد و خواهان غل و زنجیر دست و پاگیر نیست.
وجود چنین قوانین مشترکی که همه انسان‌ها بدون استثنا پذیرای آنهایند، گواه وجود گوهر یگانه‌ای در بشر به نام فطرت است؛ یعنی انسان، در حقیقت بشری خویش نوع واحدی است. بنیان دعوت پیامبر گرامی اسلام بر پایه این گوهر یگانه و حقیقت مشترک یعنی فطرت الهی گذاشته شده است.
وظیفه مؤمنان در برابر پیامبر
در قسمت پایانی آیه پس از ذکر ویژگیهای پیامبر اسلام و برنامه دعوت آن حضرت وظایف مؤمنان را در برابر او بیان می‌کند و این وظایف را چهار امر می‌داند:
۱ـ ایمان به آن حضرت؛
۲ـ تعظیم و تکریم و گرامی داشتن آن حضرت با بیزاری جستن از دشمنان او؛
۳ـ نصرت و یاری آن حضرت با دوستی با او؛
۴ـ پیروی از نوری که با آن حضرت نازل شده است؛ یعنی پیروی از قرآن کریم که برای هدایت بشر نازل گردید.
نکته شایان توجه پیروی از قرآنی است که با پیامبر نازل شده است و این نشان می‌دهد پیامبر اسلام مانند قرآن نزول داشته است و با توجه در معیت سه چیز دارد دو شیء همراه و ملاک همراهی و در اینجا نیز دو شیء و دو حقیقت یعنی پیامبر اسلام و قرآن است و ملاک در این معیت خود آن حضرت است، اما اصل پیامبر است و قرآن فرع وجود اوست. یعنی پیامبر و قرآن هر دو کلام الهی‌اند. پیامبر کلام ناطق و قرآن کلام صامت الهی است. پیامبر انسان کامل است که نخستین فیض خدا ست و اگر پیامبر اسلام فیض نخستین باشد او اصل و قرآن فرع است.
شرایط رستگاری مؤمنان
رستگاری و سعادت واقعی انسان‌ها در گرو پیروی از پیامبر است. مؤمنان باید علاوه بر اعتقاد و عمل از پیامبر اکرم در مقام اعتقاد و عمل پیروی نمایند و شریعت او را ملاک دین‌داری قرار دهند. از این رو در سوره احزاب فرمود: «لقد کان لکم فی رسول‌الله اسوه حسنه لمن کان یرجو الله و الیوم الاخر و ذکر الله کثیراً؛(۴) به یقین برای شما در روش فرستاده خدا الگویی برای پیروی نیکوست برای کسانی که به خدا و روز بازپسین امید دارند و خدا را بسیار یاد می‌کنند.»
یعنی انسان در زندگی نیازمند الگوست و رهبر اسلام الگوی زندگی اوست و شرایط این الگوپذیری امید به خدا و رستاخیز و ذکر فراوان خداست. بنابراین رستگاری انسان در گرو الگوگیری از آن حضرت و پیروی از او در تمام شئون زندگی مادی و معنوی است.
نتیجه‌گیری
با توجه به اینکه خدای سبحان رحمان است و رحمت او عام و گسترده است و بر همین اساس به مخلوقات هستی داده و آنها را پرورش و در مسیر کمال قرار می‌دهد، انسان را نیز با اختیار و تعقل آفریده و سفره رحمت خود را شامل حال قرار داده است، اما این انسان می‌تواند با استفاده از نعمت‌های مادی و معنوی به رحمت خاص الهی یعنی رستگاری و سعادت و کمال نیز دست یابد. برای دستیابی به رستگاری باید از انسان کاملی که همه ابعاد وجودی خود را به طور هماهنگ به کمال رسانده و همه استعدادهای خود را شکوفا کرده، پیروی نماید و چون پیامبر اسلام انسان کامل و حبیب الهی و رحمت جهانیان است، لازم است انسان‌ها با پیروی از او در همه ابعاد زندگی به رستگاری واقعی و حقیقی نائل شوند.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ انبیا، ۱۰۷
۲ـ عنکبوت، ۴۸.
۳ـ بقره، ۱۴۶، انعام، ۲۰.
۴ـ احزاب، ۲۱.
سوتیترها:
1.
رحمت الهی عام و فراگیر و شامل همه چیز است و اگر کسی از آن استفاده نکند، خود کوتاهی کرده است. شرایط استفاده از رحمت عام الهی را سه چیز ذکر می‌کند: تقوا، زکات و ایمان.
2.
محورهای دعوت و پیام پیامبر اسلام در این آیه عبارت است از امر به معروف و نهی از منکر و حلال کردن طیبات و حرام کردن خبائث و برداشتن هر بار سنگینی که مانع حرکت در عرصه اعتقاد، اخلاق، فقه و حقوق و باز کردن هر زنجیری است که بر دست و پای مردم بسته شده است.
3.
برای دستیابی به رستگاری باید از انسان کاملی که همه ابعاد وجودی خود را به طور هماهنگ به کمال رسانده و همه استعدادهای خود را شکوفا کرده، پیروی نماید و چون پیامبر اسلام انسان کامل و حبیب الهی و رحمت جهانیان است، لازم است انسان‌ها با پیروی از او در همه ابعاد زندگی به رستگاری واقعی و حقیقی نائل شوند.
پاسدار اسلام.
