جوامع حدیثی شیعه چگونه تدوین شده است

سؤال: سیر تدوین جوامع حدیثی شیعه چگونه بوده است؟

جواب: در بین محدّثان شیعه ، پیش از پیدایش کتب اربعه ، نخستین جوامع حدیث تألیف شد. این کتابها خود بر دو دسته اند: دسته ای عنوان الجامع ( رجوع شود به نجاشی ، ص 64 ـ 65، 75، 405)، الجامع فی انواع الشرائع (همان ، ص 132)، الجامع فی ابواب الشریعة (همان ، ص 49)، الجامع فی الحدیث (آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 28ـ29)، الجامع فی الفقه (همان ، ج 5، ص 30) دارند که تعدادشان زیاد است ، حتی جامعهای فقهی تألیف شده در این دوره نیز سرشتی حدیثی دارند.

دستۀ دیگر، اگرچه عنوانِ الجامع ندارند محتوای آنها با کتابهای جامع حدیث یکسان است . از این گونه کتابها گاه با عنوان نوادر ، مشیخه و گاه با عناوین خاص ، نظیر المحاسن یاد شده است . دلیل این موضوع ، گفتۀ نجاشی (ص 158) در بارۀ داوودبن کورة قمیاست که بر اساس آن ، وی نوادر احمدبن محمدبن عیسی و مشیخة حسن بن محبوب را بر اساس ابواب فقه تبویب کرد. از این گفته برمی آید که هر دو کتاب در شمار جوامع اولیۀ حدیثی بوده اند. به نوشتۀ نجاشی (ص 76)، ابوجعفر برقی به کتاب المحاسن خود، کتابهایی (= بخشهایی ) افزود یا از آن کاست ، نجاشی برخی از کتابهای (بخشهای ) آن را نام برده است . ابن ندیم (ص 276ـ277) تعداد کتابهای (بخشهای ) المحاسن را هفتاد و چند و به روایتی هشتاد کتاب دانسته است . از کتابهای المحاسن ، سیزده کتاب برجامانده که به چاپ رسیده است .

برخی جوامع حدیث تألیف شده در قرن دوم و سوم عبارت اند از: الجامع فی الاحادیث ، تألیف احمدبن محمدبن ابی نصر بَزَنطی؛ الجامع فی الحدیث ، تألیف ابوطاهر وراق حَضرَمی ؛ الجامع فی الحدیث ، تألیف ابوعبداللّه موسی بن قاسم بن معاویه بجلی ؛ الجامع فی ابواب الفقه ، تألیف ابوالحسن علی بن ابی حمزة بطائنی ؛ الجامع فی ابواب الحلال و الحرام یا جامع الشرایع ، تألیف ظریف بن ناصح کوفی ؛ الجامع الکبیر فی الفقه یا جامع الا´ثار ، تألیف یونس بن عبدالرحمان ؛ الجامع فی الفقه ، تألیف حسن بن زیدبن محمد؛ الجامع فی الفقه ، تألیف محمدبن علی بن محبوب ؛ الجامع الکبیر فی الفقه و الجامع الصغیر فی الفقه ، هر دو تألیف ابراهیم بن محمد ثقفی ( رجوع شود بهآقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 27ـ30، 62، 68ـ69).

در فاصلۀ قرن چهارم تا ششم نخستین جوامع مهم حدیث شیعه پدید آمد که برخی نام جامع داشتند و برخی مانند کتب اربعه فاقد چنین عنوانی بودند. جز کتب اربعه ، که شاخص ترین جوامع حدیث این دوره اند، بقیۀ این جوامع از میان رفته اند و فقط نام آنها در فهرستها موجود است ، نظیر الجامع فی ابواب الشریعة تألیف ابومحمد حسن بن علی الحِجال (متوفی 343)؛ الجامع فی انواع الشرایع تألیف حُمَیْدبن زیاد کوفی (متوفی 310)؛ الجامع فی الحدیث تألیف ابومحمدحسن بن احمدبن محمد عجلی ، از معاصران نجاشی ؛ الجامع فی الحدیث ، تألیف سیدشریف حسن بن حمزه (متوفی 358)؛ الجامع فی الحدیث ، تألیف محمدبن احمدبن یحیی ، از مشایخ صدوق که احتمال دارد جامع او همان نوادرالحِکَم باشد؛ الجامع فی الحدیث ، تألیف ابوجعفر محمدبن حسن بن احمد ولید (متوفی 343)؛ الجامع فی الفقه ، تألیف ابوعبداللّه محمدبن احمدبن عبداللّه صفوانی ، شاگرد کلینی ؛ الجامع فی الاخبار ، تألیف ابوالحسن علی بن سعید (متوفی بعد از 585)؛ جامع الاحادیث النبویة ، تألیف ابومحمدجعفربن احمدبن علی قمی ، از مشایخ شیخ صدوق ( رجوع شود به همان ، ج 5، ص 27ـ31).

مهم ترین و شاخص ترین جوامع حدیث شیعه در این دوره کتب اربعه است ، مشتمل بر:

1) کافی ، تألیف محمدبن یعقوب کلینی (متوفی 329) که از حیث اشتمال بر اقسام احادیث اعتقادی ، اخلاقی ، آداب و فقهی ، نزدیکی عصر مؤلف آن به دوران ائمه و صاحبان اصول و کتب حدیثی اولیه و در نتیجة وجود احادیث عالی السند در آن و نیز مستند بودن روایات آن ، جامعی ممتاز است ( رجوع شود به صدر، ص 541 ـ542).

2) کتاب من لایحضره الفقیه  ، تألیف ابوجعفر محمدبن علی بن حسین بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (متوفی 381).

3) تهذیب الاحکام  ، تألیف ابوجعفرمحمدبن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (متوفی 460) که با هدف رفع ناسازگاریهای احادیث فقهی تألیف شده است (طوسی ، ج 1، ص 2ـ3). این کتاب در واقع شرح روایی رسالۀ فقهی المقنعة نوشتة شیخ مفید است .

4) الاستبصار  فیمااختلف من الاخبار ، از همو، در زمینة جمع اخبار اختلافی و طریقة جمع بین آنها.

از قرن هفتم تا پایان قرن سیزدهم ، به ویژه در قرن یازدهم و دوازدهم ، با استفاده از منابع حدیثی دوره های قبل ، جوامع بزرگی فراهم آمد که هریک ویژگیهایی دارد. تألیفات این دوره کمتر عنوان جامع دارند و تنها آثار معدودی با این عنوان معروف شده اند.

مشهورتر از همه جامع الاخبار تألیف علامه حلّی (متوفی 726) است ( رجوع شود به آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 37) و کتاب دیگر جامع الاخبار فی ایضاح الاستبصار تألیف عبداللطیف بن علی بن احمدبن ابی جامع عاملی ، شاگرد شیخ بهایی ، است .

جوامع حدیثی این دوره ، که بیشتر آنها نامهای خاص دارند، عبارت اند از:

1) الوافی ، تألیف مولی ‘ محسن فیض کاشانی (متوفی 1091) که جامع اخبار کتب اربعه است با حذف مکررات و ایضاح و تبیین مشکلات آنها. بنابراین ، الوافی جامع احادیث فقهی ، تاریخی ، اعتقادی و اخلاقی است که برحسب شمارش آقابزرگ طهرانی (ج 25، ص 14) دارای حدود پنجاه هزار حدیث است .

2) تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة ، تألیف محمدبن حسن حرّ عاملی (متوفی 1104)، که به وسائل الشیعة شهرت دارد. این کتاب مشتمل بر احادیث احکام فقهی موجود در کتب اربعه و بیش از هفتاد و چند کتاب حدیثی دیگر است که از حیث اشتمال بر عمدۀ احادیث فقهی شیعی ، جامع بی نظیری به شمار می آید.

وسائل الشیعة دارای 850 35 حدیث است و به ترتیب ابواب فقهی ، از طهارت تا دیات ، منظم شده است .

3) بحارالانوار الجامعة لِدُرَر اخبارالائمة الاطهار ، تألیف محمدباقر مجلسی (متوفی 1110)، که مفصّل ترین جامع حدیثی شیعه است ( رجوع شود بهبحارالانوار).

4) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، تألیف میرزاحسین نوری (متوفی 1320). این کتاب مستدرک وسائل الشیعة شیخ حرّعاملی است اما باتوجه به حجم احادیث آن و دقتی که در تألیف و تنظیم آن به کار برده شده و نیز دسترسی مؤلف به چند کتاب کهن ، یکی از جوامع حدیثی مهم این دوره است . این کتاب نیز همچون وسائل الشیعة بر اساس ابواب فقهی تنظیم شده و مشتمل بر 23129حدیث است.

5) جوامع الکلم ، تألیف سیدمحمدبن شرف الدین مشهور به سیدمیرزا جزایری ، از مشایخ محمدباقر مجلسی . این کتاب مجموع احادیث کتب اربعه و دیگر کتب حدیثی شیعه را، اعم از صحیح و حسن و موثق ، در بر دارد و شامل احادیث راجع به اصول دین ، تفسیر، آداب ، اخلاق و فقه تا باب حج است .

6) عوالم العلوم و المعارف و الاحوال عن الا´یات و الاخبار و الاقوال ، تألیف عبداللّه بن نوراللّه بَحرانی ، از شاگردان محمدباقر مجلسی ، که از بحارالانوار مجلسی بسیار مفصّل تر است.

7) الاَوفی ‘ ، تألیف فضلعلی بیک بن شاهوردی ، از شاگردان مجلسی ، که به تعبیر آقابزرگ طهرانی (ج 26، ص 71) به سبب برخورداری از حسن ترتیب به این اسم نامیده شده است . این کتاب تاکنون به چاپ نرسیده است .

8) الشِفاء فی اخبار آل المصطفی ، تألیف محمدرضابن عبدالمطلب تبریزی . آقابزرگ طهرانی (ج 14، ص 199ـ200) جلد اول این کتاب را در نجف دیده و آن را در بر دارندۀ روایات الوافی ، بحارالانوار و وسائل الشیعه دانسته که به نحو مطلوبی مرتب شده است .

9) جامع المعارف و الاحکام ، تألیف سیدعبداللّه بن محمدرضا شُبَّر (متوفی 1242) که به جامع الاحکام هم شهرت دارد و از جوامع مفصّل و حاوی احادیث مربوط به اصول دین و احکام فقهی به شمار می رود.

در دوران معاصر نیز چند کتاب جامع حدیث در میان شیعیان تألیف شده است به این قرار:

1) الجامع فی الاخبار ، تألیف محمدعلی بن محمدحسینی شاه عبدالعظیمی (متوفی 1337).

2) جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعة  که زیر نظر آیت اللّه بروجردی (متوفی 1340 ش ) و با همکاری عده ای از شاگردان وی فراهم آمده است . این کتاب آخرین و مفصّل ترین جامع حدیثی فقهی شیعه است و در واقع متضمن تنقیح ، تهذیب و تکمیل وسائل الشیعة حرّ عاملی است . در این کتاب ، احادیث فقهی در حد امکان از منابع کهن استخراج و بدون تقطیع درج شده است .

3) کتاب الحیاة ، تألیف محمدرضا حکیمی ، محمد حکیمی و علی حکیمی که مشتمل بر تنظیم جدید احادیث و آیات در موضوعات اعتقادی ، اخلاقی ، سیاسی ، اقتصادی ، تربیتی و اجتماعی می باشد.

مذاهب/.