ثنویت در آیین زرتشت

ثنويت زرتشت

آيا ثنويت زرتشتى بهتر از توحيد نيست؛ زيرا ديگر مسئوليت بدى ها به گردن خدا نمى افتد؟

اين گمان كه شرك و دوگانه انگارىِ بنياد آفرينش سبب تنزيه خدا؛ و توحيد موجب انتساب بدى ها به خداوند است از چند سو مخدوش است. پيش از بيان اشكالات انگاره فوق توجه به اين نكته بايسته است كه ثنويت زرتشتى به گونه هاى مختلفى تقريرپذير است و هر يك از جهاتى آسيب مند مى باشد:

يك. تنها يك وجود واجب هست كه از آن به اهورامزدا تعبير مى شود. او خداى واحد و فوق پروردگاران نور و روشنايى است.

در رتبه فروتر از او سپنت مئنيو1؛يعنى، خرد مقدس يا خالق و پروردگار روشنايى و در برابر وى انگره مئنيو، يعنى خرد خبيث يا اهريمن قرار دارد كه خالق و پروردگار ظلمت و بدى هاست.

اين پنداره و ديگر تقريرهاى دوگانه انگارى اشكالاتى دارد كه به برخى از آنها اشاره مى شود:
در اين گمانه ثنويت به تثليث كشيده شده و سه منشأ آفرينش براى جهان لحاظ شده است: اهورامزدا، سپنت مئنيو و انگره مئنيو.2

دو. مسئوليت بدى ها و ظلمت ها در اين انگاره نيز بر عهده اهورامزدا خواهد بود؛ زيرا:

1-2. اگر او نمى دانست كه كه اهريمن بدآفرينى مى كند و اكنون نيز قادر به جلوگيرى از او نيست، پس خدايى جاهل و عاجز و محدود است و اين ويژگى ها با وجوب وجود و خدايى سازگارى ندارد؛ زيرا براساس ادله قاطع عقلى واجب الوجود كمال مطلق و عين همه كمالات وجودى است.3

2-2. اگر او مى دانست كه اهريمن بدآفرينى مى كند، و اكنون مى تواند او را از بدى باز دارد ولى بدون هيچ دليل و حكمتى او را آفريد و اكنون نيز مانع او نمى شود؛

پس از طرفى مسئوليت بدكردارى او را بر عهده دارد و از ديگر سو خلقت و سكوت غيرحكيمانه او مغاير با وجوب وجود و خداوندى است؛ چرا كه واجب داراى حكمت مطلق است و محال است كه فعل او فاقد حكمت باشد.

3-2. اگر او از بد آفرينى اهريمن آگاه بود، اكنون نيز قادر به جلوگيرى از او هست، ولى براساس حكمت هايى كه چه بسا بر ما مخفى است او را آفريده و به او آزادى داده است و هر گاه حكمتش اقتضاء كند او را محدود خواهد ساخت؛

در اين صورت به همان نتيجه اى رسيده ايم كه آيين توحيد رسيده است و امتيازى براى اين نظريه در مقابل توحيد باورى وجود ندارد، بلكه به تقريرى – اما ناقص – از نظريه توحيد تبديل خواهد شد.

سه. اگر اهريمن نه آفريده مستقيم اهورامزدا؛ بلكه آفريده خرد مقدس باشد، در اين صورت نيز همه فروض سه گانه بالا (2-1، 2-2، 2-3) راه مى يابد و مسئوليت هر آنچه به اهريمن نسبت داده شده هم بر عهده خرد مقدس و هم بر دوش اهورامزدا خواهد بود.

چهار. اگر اهريمن نه آفريده خرد مقدس و نه اهورامزدا باشد؛ در اين صورت او واجب الوجود خواهد بود و تعدد واجب محال است.4

پنج. حل مسئله شرور از طريق دوگانه انگارى راه به جايى نمى برد؛ بلكه گستره نفوذ و قدرت الهى را محدود مى سازد و به عبارت ديگر خدا را در بخشى از هستى از خدايى عزل مى كند و به تعبير استاد مطهرى براى اصلاح ابروى خدا چشمش را نابينا مى كند5 و اصل وحدت و يكپارچگى و انسجام نظام هستى را نيز مخدوش مى سازد.

هاو پارى اوئن6 مى نويسد: «ذكر اين كه خدا سلول هاى سالم و طبيعى را به وجودآورد، اما نه سلول هاى سرطانى را؛ اين كه او به بخش هايى از پوسته زمين كه در زلزله فوران نمى كنند، نظم بخشيد، اما نه آنها كه در زلزله فوران مى كنند؛ ذكر اين كه او هوا و فرايندهاى كشاورزى را هدايت مى كند در آن هنگام كه به قحطى منتهى نمى شود، اما نه در آن هنگام كه به قحطى مى انجامد. ايجاد تفكيك هايى از اين نوع به معناى نفى كل انديشه وحدت طبيعت است كه همه پژوهش هاى علمى مبتنى بر آن است»7.

افزون بر آن امروزه فوايد مهمى براى برخى از حشراتى كه در نگرش زرتشتى شرّ مطلق شناخته مى شوند شناسايى شده است. برخى از پشه ها در دنياى امروز براى مبارزه با آفات گياهى، برخى براى واكسيناسيون و برخى به عنوان پليس قضايى و كشف DNA و شناسايى افراد مجهول الهويه در جرم شناسى به كار مى آيند.لاجرم براى حل مسئله شر بايد تحليل فلسفى درستى از آن داشت. اشكال نگرش زرتشتى نگاه كاملاً عاميانه و ابتدايى به مسئله شر و ناتوانى از تحليل درست مسئله است.8

 

1. Spenta Mainyu.

2. جهت آگاهى بيشتر پيرامون تثليث زرتشتى بنگريد : رسول رضوى، بازكاوى تاريخ و آموزه هاى آيين زرتشت، ماهنامه معارف، ش 49، ص 20.

3. جهت آگاهى بيشتر بنگريد : حميدرضا شاكرين، براهين اثبات وجود خدا در نقدى بر شبهات جان هاسپرز، ص 197-194، تهران، مؤسسه فرهنگى دانش و انديشه معاصر، چاپ اول، 1385.

4. بنگريد : همان جا.

5. بنگريد :

الف. شهيد مطهرى، مجموعه آثار، ج 14، ص 209، قم، صدرا، چاپ هشتم، مهر، 1383.

ب. خداى محدود اشكالات متعددى دارد، در اين باره بنگريد : اچ.پى.آون، ديدگاه ها درباره خدا، ترجمه حميد بخشنده، ص 133 و 134، نشر اشراق دانشگاه قم، چاپ اول، 1380.

6. Huw Parry Owen.

7. اج.پى.آون. ديدگاه ها درباره خدا، ترجمه : حميد بخشنده، ص 133 و 134، اشراق دانشگاه قم، اول، 1380.

8. جهت آگاهى بيشتر نگا : شهيد مطهرى، عدل الهى مسئله شرور قم، صدرا.

 

منبع : هدانا برگرفته از ادیان و مذاهب

ویژه نامه دین پژوهی (ادیان و مذاهب)