آیا وحی همان نبوغ فکری است

وحى و نبوغ بشرى

پرسش 5 . آيا نمى توان گفت وحى نوعى نبوغ است و به روان شناسى مدعى نبوت بازگشت مى كند و قرآن نيز محصول همين خلاقيت منحصر به فرد است؟

وحى با آثار نابغان بشرى، قابل مقايسه نيست. كسانى كه تفسير روان شناسانه از «وحى» ارائه مى كنند، مقصودشان آن است كه وحى، الهامى است كه از درون وجود پيامبر، به روح او افاضه مى شود و همان فوران خودآگاهى هاى باطنى شخصى است كه در موقعيت مناسبى متبلور مى شود؛ نه چيزى از خارج وجود وى.

به بيان ديگر، روح متعالى، فطرت پاك، ايمان و باور مستحكم به خداوند و دورى از ناهنجارى هاى اعتقادى و رفتارى و سلامت وراثت خانوادگى همه و همه، در انديشه او تأثير گذاشته، از وى شخصيتى ممتاز مى سازد و در عقل و بينش و حالات روانى او، اثر ويژه اى دارد. اين تأثير آن چنان عميق است كه رؤياها و حالات مختلف متظاهر از مركز ناخودآگاه، وجود خويش را ارشاد الهى نازل از آسمان و سروش غيبى به حساب مى آورد؛ در حالى كه اينها چيزى جز همان الهامات و باورهاى درونى خود او نيست كه براى وى، همچون يك اعتقاد راسخ جلوه گر شده است!![16] اما به اعتقاد ما اين رويكرد با آنچه كه از حقيقت وحى به دست مى آيد، ناسازگار است؛ زيرا:

يكم. پيامبران، خود را نابغه و بالاتر از ديگران نمى دانستند و ايده هاى خويش را به خدا نسبت مى دادند.[17] پيامبران بى انتساب به نيروى خدايى، براى خود به طور مستقل هيچ ادعايى نداشته اند؛ حال آنكه تمام نوابغ، اطلاعات، نگاشته ها، ديدگاه ها و نظريه هاى خود را ابتكار خود دانسته، آنها را به نام خويش به ثبت مى رسانند (مثلاً سعدى گلستان را به نام خود ثبت كرده و هدف از نگارش آن را نيز مطرح ساخته است).[18]

دوم. نبوغ، خلاقيت و ظهور شخصيت باطنى، همراه با محدوديت ها است؛ در حالى كه قلمرو وحى نبوى گستره اى فراخ دارد. پيامبران ـ خصوصا حضرت رسول (صلی الله علیه وآله)  ـ اطلاعاتى گسترده از گذشته، حال و آينده عالم و آدم داشته اند. جالب تر آنكه مجموعه معلومات ايشان ـ كه يكباره بروز مى يابد ـ تناسبى با خصيصه نبوغ ـ كه تدريجى و همراه با تجديد نظر و تكميل است ـ ندارد. كدام نابغه را سراغ داريد كه ادعاى جامعيت در تمام عصرهاى مورد نياز سعادت بشر را كرده باشد؟ و كدام ذهن خلاق را مى شناسيد كه گفته باشد: محصول فكرى من، آخرين و درست ترين نظريه در موضوع خويش است؟ سعدى خود در گلستان، گفته است:
هر كه گردن به دعوى افرازد

خويشتن را به گردن اندازد
سعدى افتاده اى است آزاده

كس نيايد به جنگ افتاده
اول انديشه وانگهى گفتار

پاى بست آمده است و پس ديوار
يا در جاى ديگر مى گويد:
گرچه شاطر بود خروس به جنگ

چه زند پيش باز رويين چنگ
گربه شير است در گرفتن موش

ليك موش است در مصاف پلنگ[19]
اما سخن «وحى آسمانى»، اين است كه محتوايش دربردارنده تمام آن چيزى است كه سعادت ابدى و پايدار انسان را تضمين مى كند.[20]

سوم. آنان كه تحليل روان شناسانه از وحى ارائه مى دهند، پيش فرضشان اين است كه نيروى باطنى انسان، به هنگام تعطيلى قوا و حواس ظاهرى، بيدار و فعّال مى شود؛ در حالى كه موقعيت هاى «من» وحى گيرندگان، كاملاً يك موقعيت هشيار و با توجّه بوده است و بيشتر موارد نزول وحى ـ براساس روايت هاى تاريخى – مربوط به فرصت هايى است كه توجّه آنان معطوف به وظايف فردى، اجتماعى و تبليغى بوده است.[21]

چهارم. اگر القاى پيام از خلاقيت حضرت رسول (صلی الله علیه وآله)  نشأت مى گرفت، بايد تحت كنترل و اراده او مى بود و در تعامل اجتماعى هرگاه بدان نياز داشت، از آن سود مى جست؛ حال آنكه چنين نيست؛ بلكه بنا بر اسناد معتبر تاريخى، در برهه اى از زمان «وحى» منقطع مى شد[22] و گاهى كه در شرايط حساسى به آن لازم بود، پيام خدا با تأخير ابلاغ مى شد.[23]

پنجم. اگر قرآن براساس نبوغ شخص رسول خدا (صلی الله علیه وآله)  بود؛ چرا وظيفه داشت آن را مخفى نكند. انسان در اظهار مقاصد درونى و قلبى خويش، آزاد  است و گاهى مى تواند مطالبى را كتمان كند؛ چنان كه درباره برخى از تاريخ ها چنين چيزى گزارش شده است. اما رسول خدا (صلی الله علیه وآله)  موظف بود هر چه دريافت مى كند، همان را به مردم برساند[24].

دو ويژگى مهم قرآن :

يكم. اين كه با توجه به امّى بودن پيامبر (صلی الله علیه وآله) ، طرح چنين آموزه هايى نزديك به محال است. در سنجش ذهنى نمى گنجد كه فردى امّى، به اقتضاى وسايل علمى عصر خويش، معارف و مفاهيمى را عرضه كند كه فراتر از افق فكر و انديشه انسانى باشد![25] شرح تفاصيل حيات جهان و انسان، تشريح جزئيات زندگى پس از مرگ و تبيين قوانين و برنامه هاى زندگى انسان و… از عهده كدام فكر درونى برمى آيد؟ تاريخ اجتماعى انسان، ميليون ها كتاب را سراغ دارد؛ اما جز قرآن، كدام يك از آنها ادعاى كامل بودن و جامعيت خويش را دارد؟![26] آيا سعدى، گلستان خود را جامع و كامل دانسته است؟، حافظ، نيوتن، گاليله، فردوسى، ابوعلى سينا و… چطور؟ آيا اعجاز قرآن، تنها در لفظ آن است يا اعجاز محتوايى و از جهت آورنده آن نيز مورد نظر است؟[27]

دوّم. مدعاى ما آن است كه قرآن، كتاب خدا است؛ نه رسول او. از اين جهت ما در نوشتارهاى علوم قرآنى، پنج مطلب را در اين باره ثابت و مستدل مى كنيم:

1. مفاد و محتواى قرآن از سوى خداوند است؛

2. علاوه بر آن، تك تك الفاظ نيز از سوى خدا است؛

3. تركيبات اين الفاظ ـ كه در قالب آيات آمده ـ نيز از سوى خداوند است؛

4. مجموعه اين آيات ـ كه به صورت سوره ها تجلى كرده ـ هم از ناحيه خداوند است؛

5. چينش و ترتيب سوره ها در كنار يكديگر و تشكيل قرآن موجود نيز، از ناحيه خداوند است.[28]

در اين صورت آيا كلام خداوند، با كلام آفريده او، قابل مقايسه است كه حكم آثار بشرى را به اثر الهى، سرايت دهيم؟! آن هم آثار بشرى كه گاهى نيز در پاره اى از بخش ها و فرازها، مشابه پيدا مى كنند.

[16]. از باب نمونه نگا: محمد رشيد رضا، تفسير المنار، دارالمعرفة، بيروت: بى تا، ج11، صص 164 – 190.
[17]. نگا: يونس10، آيه 106 ؛ انعام(6)، آيه 50 ؛ نساء(4)، آيه 113.
[18]. نگا: گلستان سعدى، مقدمه، تصحيح و شرح لغات، على شيروانى، نشر طلا، قم: بى تا، چاپ اول، ديباچه، صص 28 – 30.
[19]. گلستان، همان، ص 29.
[20]. نحل 16، آيه 89.
[21]. نگا: محمدباقر سعيدى روشن، تحليل وحى، مؤسسه فرهنگى انديشه، تهران: چاپ اول، مهرماه 1375، صص 47 ـ 52.
[22]. نگا: محمدهادى معرفت، التمهيد فى علوم القرآن،، انتشارات جامعه مدرسين، قم، ج1، ص83.
[23]. نگا: بحارالانوار، ج 18، ص 197.
[24]. تكوير 81، آيه 24.
[25]. نگا: موريس بوكاى، تورات، انجيل، قرآن و علم، ترجمه ذبيح اللّه  دبير، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران: چاپ اول 1371، فصل آخر.
[26]. نحل 16، آيه 89.
[27]. نگا: سيدمصطفى ثامنى، وجوه اعجاز قرآن، (مجموعه مقالات دومين كنفرانس تحقيقاتى علوم و مفاهيم قرآن كريم، قم: دارالقرآن)، صص 178 ـ 168.
[28]. مهدى هادوى تهرانى، مبانى كلامى اجتهاد در برداشت از قرآن كريم، مؤسسه فرهنگى خانه خرد، قم: چاپ اول، 1377، صص 67ـ10.

•  منبع: هدانا برگرفته از پرسمان، راهنماشناسى، مؤلف محمدرضا كاشفى.

ویژه نامه اعتقادات و پاسخ به شبهات