آیا خدا برای انسان سه نفس اماره لوامه مطمئنه آفريده

آيا خداوند از ابتداى خلقت انسان را داراى سه نفس اماره لوامه مطمئنه آفريده است؟ چرا؟

شايد اين توهم پيش آيد كه انسان داراى سه روح يا نفس جداگانه باشد در حالى كه اين توهمى نادرست است. انسان يك روح و يك نفس بيشتر

ندارد. منتهى اين يك نفس داراى مراتب و درجات متفاوتى است. يك مرتبه نازله از نفس همان نفس اماره است كه به بدى ها امر مى كند

مرتبه بالاتر از آن نفس لوامه و سرزنش كننده است كه انسان را پس از ارتكاب گناه، سرزنش و نكوهش مى كند.

مرتبه بالاتر از نفس لوامه، نفس مطمئنه است كه انسان به يك آرامش و اطمينان نفسانى رسيده است.

بنابراين بستگى دارد كه كدام يك از مراتب مذكور در انسان به فعليت و شكوفايى رسيده باشد. البته ممكن است چند مرتبه از مراتب نفس در

انسان به فعليت رسيده باشد، هم نفس اماره و هم نفس لوامه. اما پيروزى از آن مرتبه اى است كه در انسان حالت ملكه و رسوخ پيدا كرده و

غالب شده باشد. استاد شهيد مرتضى مطهرى در ذيل آيه دوم سوره قيامت درباره مراتب نفس مى فرمايند.

مراتب نفس انسان

نفس انسان در قرآن با سه صفت معرفى شده است كه هر يك از اين صفات نشان دهنده يك درجه و يك مرتبه از نفس انسان است. يكى از

نفس اماره كه از زبان حضرت يوسف نقل مى فرمايد: «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسى إِنَّ النَّفْسَ نَ‏ؤم أَس‏ه بِالسُّوءِ» (يوسف/ 53) در اينجا نفس

اماره- كه «اماره» صيغه مبالغه است- يعنى نفس فرمان دهنده و به شدت فرمان دهنده و در كمال استبداد فرمان دهنده. مقصود

همان حالتى از نفس است كه در آن حالت هواها بر انسان حاكم و غالب است و انسان صد در صد محكوم خواهش هاى نفسانى خودش است.

نفس اماره به سوء يعنى نفسى كه به انسان فرمان به بدى مى دهد و انسان يك خاصيت بيشتر ندارد و آن اين است كه هميشه فرمان به بدى مى

دهد.

ولى در جاى ديگر شكل ديگرى دارد: نفس لوامه، نفس ملامتگر. نفس ملامتگر يعنى قوه اى كه در درون انسان است و خود انسان را در

كار بد مورد ملامت قرار مى دهد، يعنى اگر كار بد بكند ملامت مى كند كه چرا ما اين كار را كرديم؟ و اگر كار خوب را نكرده يا كم كرده

است، باز خودش را ملامت مى كند: چرا فلان كار خوب را من نكردم يا فلان كار خوب را من كم كردم. درست نقطه مقابل نفس اماره.

او فرمان به بدى مى دهد اين برعكس، مثل يك قاضى عادل مى آيد انسان را و در واقع آن نفس اماره را مورد ملامت و سرزنش قرار مى

دهدف مى گويد چرا اين كار را كردى، نمى بايست مى كردى چرا آن كار خوب را كم كردى؟

يكى ديگر صفت مطمئنه است كه آن درجه بالاتر است: «يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ (27) ارْجِعى إِلى رَبِّكِ راضِيَهً مَرْضِيَّهً (28) فَادْخُلى فى

عِبادى (29) وَ ادْخُلى جَنَّتى (30) (فجر/ 27- 30) اى نفس آرامش يافته، اين نفس به حقيقت واصل شده، اى نفس از هر گونه دغدغه و

شك و شبه و دو دلى و ترديد و ترس و جبن و همه چيز رهايى يافته و به آرامش و طمأنينه كامل رسيده

حال اين چگونه است؟ آيا واقعا در انسان سه نفس، سه جان، سه روح وجود دارد: يك روح فرمان به بدى مى دهد، يك روح ملامتگر است،

يك روح ديگر مطمئنه است؟ يا نه، انسان داراى يك روح و يك جان بيشتر نيست ولى انسان در مراحل و مراتب خودش مختلف است.

بعضى نفوس در مرحله حيوانيت اند، يك قدم از حيوانيت بالاتر نرفته اند. اين گونه نفوس جز وسوسه هاى شيطانى چيزى در درونشان

نيست. تمام القائاتى كه (در اين نفوس) مى شود شرور و بديهاست. در واقع اين گونه نفوس را بايد نفوس ساقط شده و سقوط كرده تلقى

كرد. در اينها از انسانيت، ديگرى چيز باقى نمانده و چيزى وجود ندارد. حيوانى هستند به صورت انسان. دائما در فكر شكم، در فكر

تن: از هر راهى و هر جور شده است، پول در بياوريم، كجا را بخوريم، كجا را ببلعيم، چگونه بخوابيم و… اصلا غير از اين چيزى

سرش نمى شود.

اما انسان در يك درجه بالاتر، روح انسانى و روح ايمانى در او زنده است، او اين گونه نيست، بلكه يك آدمى است دو شخصيتى، كأنه داراى دو

شخصيت است، هم نفس اماره بر او حاكم است هم نفس انسانى و روح ايمانى. اين است كه اگر كار بدى به حكم نفس اماره انجام بدهد او مى

آيد در مقابل ايستادگى مى كند. اولا تا آنجا كه بتواند نمى گذارد و ثانيا اگر كارى كرد لااقل اين قدر هست كه به حسابش مى رسد، مى آيد و

مى گويد: اى دل غافل اين چه كارى بود من كردم؟ همين چيزى كه ما به آن «وجدان» مى گوييم.

البته هر كسى داراى نفس لوامه است منتها بعضى افراد، حاكم بر آنها نفس اماره است و به نفس لوامه چندان مجالى داده نمى شود مگر وقتى كه كار از كار بگذرد. پرسمان