آیا بهشت خسته کننده نیست

كمال و لذّت بهشت

مى گويند خدا ما را آفريد كه به كمال برسيم، خوب بعد از به كمال رسيدن چه مى شود؟ مى گويند به بهشت مى رويم؛ بعد از بهشت رفتن چه؟ آيا تا ابد در بهشت بودن خسته كننده نيست؟

 

در پاسخ به اين پرسش به نكاتى مهم اشاره مى شود و در پايان نتيجه گيرى مى گردد:

 

1. بايد توجّه داشت كه سعادت و «كمال» براى انسان مطلوب حقيقى است و مطابق ساختار وجودى و تقاضاى درونى او است؛ چنان كه رشد و ميوه دهى درخت، مطابق ساختار طبيعى آن است و اين رشد و كمال براى همگان خوشايند است. كمال و تعالى انسان نيز براى همگان خوشايند است به طورى كه ميل و خواسته بشر براى رسيدن به كمال محدوديتى ندارد  و به طور طبيعى انسان ها همه زيبايى ها و خوبى ها را هدف گيرى مى كنند؛ از اين رو بهشت به عنوان جلوه گاه همه زيبايى ها و جايگاه همه خوبى ها و خوب ها، خواسته همه دل پاكان و خردمندان است.

 

2. منظور از به كمال رسيدن انسان؛ آن است كه سرمايه ها و قابليت هاى وجودى خويش را بشناسد؛ سپس آنها را در جهتى كه خدا خواسته به فعليّت و شكوفايى برساند و از كمالات به دست آورده پاسدارى و نگهدارى نمايد تا مبادا به نقصان و كاستى تبديل شود.

 

از آنجا كه استعدادهاى نهفته در انسان مانند قدرت، علم و حكمت و… محدوديتى ندارد، كمالات انسان نيز بى پايان و بى كران است؛ در ميان موجودات جهان هستى تنها انسان است كه به لحاظ آفرينش ويژه و ساختار وجوديش تا بى نهايت مى تواند پيش برود و تكامل يابد. از اين رو انسان موجودى كمال طلب و محدوديت گريز است و اين حالت سيرى ناپذيرى و اكتفا نكردن به مرحله اى خاص از كمال از ويژگى هاى فطرى و ذاتى انسان است كه در پرتو آن مى تواند تا بى نهايت سير نمايد. بنابراين كمال انسان محدود به حد و مرز خاصى نيست تا جايى مى تواند پيش برود كه خليفه و جانشين خداوند در زمين شده و صفات كمالى حق تعالى را در خودش به ظهور و فعليت برساند:

 

«يا أَيُّهَا الاْءِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ»[53]؛ «اى انسان، حقّا كه تو به سوى پروردگار خود به سختى در تلاشى، و او را ملاقات خواهى كرد».

نكته شايان توجّه اين كه بستر تكامل انسان منحصر به اين دنياى مادّى نيست؛  بلكه در جهان برزخ و آخرت نيز مى تواند به سير تكامل خود ادامه دهد كه از آن به «استكمال برزخى» و «استكمال اُخروى»[54]تعبير مى شود؛ آيات قرآن و روايات رسيده از اهل بيت عصمت و طهارت نشانگر استمرار كمال انسان در برزخ و آخرت است؛ در ذيل به برخى از آنها اشاره مى شود:

 

1. رواياتى كه دلالت بر رسيدن ثواب به مردگان دارد؛ معاوية بن عمار از امام صادق (علیه السلام)  سؤال مى كند كه چه چيزهايى بعد از مرگ به انسان مى رسد؟ امام (علیه السلام)  فرمودند: سنّت حسنه و بناى نيكى كه فردى پايه ريزى كرده و بعد از مرگش به آن عمل مى شود و براى آن فرد مرده پاداشى است همسنگ پاداش كسى كه به آن سنّت حسنه عمل كرده است، بدون اين كه چيزى از پاداش عمل كننده كم شود و صدقه جاريه اى كه پس از مرگ او جريان دارد ـ مانند مدرسه يا مسجدى كه ساخته است ـ و فرزند پاك و شايسته اى كه براى پدر و مادر مرحومش دعا مى كند، حج انجام مى دهد و صدقه مى دهد و بنده آزاد مى كند، و نماز و روزه انجام مى دهد. راوى مى پرسد: پس من پدر و مادرم را نيز در حج شريك كنم و آنها را نيز قصد كنم؟ حضرت فرمودند: آرى[55].

 

از اين روايت و مانند آن به دست مى آيد كه پس از مرگ نيز ثواب هايى به ميّت مى رسد و در برخى روايات تخفيف عذاب هم وارد شده است[56] و تخفيف عذاب و اعطاى ثواب نوعى كمال براى ميّت به شمار مى آيد.

 

اگرچه اين گونه كارهاى نيك، مانند سنّت حسنه يا صدقه جاريه و يا دعاى فرزند نيك، به طور مستقيم از فرد مرده صادر نشده و اراده او در اين كارها مستقيماً نقش نداشته است؛ ولى اين گونه كارهاى نيك دستاورد و نتيجه تلاش هاى آگاهانه و از روى اختيار فرد مرده است كه در اين دنيا پيش از مرگش از خود به جاى گذاشته است.

 

2. آياتى كه بر تزكيه و پاك سازى برخى از انسان ها در قيامت دلالت مى كند:

 

«إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَ أَيْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِيلاً أُولئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللّهُ وَ لا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ»[57]؛

«كسانى كه عهد و پيمان خدا و سوگندهاى خود را به بهاى ناچيزى مى فروشند آنان را در آخرت بهره اى نيست؛ و خدا در روز قيامت با آنان سخن نمى گويد و (به نظر رحمت به) ايشان نمى نگرد و آنان را پاكشان نمى گرداند و عذابى دردناك خواهند داشت».

 

جمله «و پاكشان نمى گرداند» دليل بر اين است كه برخى انسان ها در آخرت مشمول تزكيه و پاك كردن الهى مى شوند؛ يعنى خداوند آنها را از ناپاكى ها پاك مى سازد و اين پاك شدن از گناهان نوعى كمال براى آنها به حساب مى آيد.

 

به بيان ديگر انسانى كه در طول زندگى دنيوى خود با عبادت و بندگى حق تعالى در تزكيه نفس خود كوشيده است، خداوند متعال پس از مرگ نيز او را تزكيه مى كند؛ و اين تزكيه پس از مرگ، پاداش و ادامه همان تزكيه اى  است كه او در دنيا انجام داده است.

 

3. درباره احتمال يكنواختى و خسته كنندگى بهشت گفتنى است؛ مقايسه نعمت هاى بهشتى با نعمت ها و لذت هاى مادّى دنيوى كارى بس نادرست است؛ انسانى كه هنوز بهشت برين اخروى را تجربه نكرده است، نمى تواند نسبت به آن پيش داورى و اظهار نظر كند؛ نعمت هاى بهشتى توصيف ناپذير است، بايد انسان در آن فضا قرار گيرد تا بتواند نسبت به آن قضاوت درست و واقع بينانه اى داشته باشد.

 

آنچه در آيات و روايات در توصيف ويژگى هاى بهشت بيان شده، تا مورد تجربه انسان قرار نگيرد نمى تواند درك درستى از آن داشته باشد؛ از اين رو امام على (علیه السلام)  در مورد عظمت و شكوه وقايع آخرت در برابر دنيا مى فرمايند: «و كلّ شى ءٍ مِنَ الدُّنيا سماعُهُ أعظم مِن عيانِه، وَ كُلّ شى ءٍ من الاْخِرةِ عيانُه أعظمُ مِن سَماعه»[58]؛ «همه چيز دنيا شنيدن آن بزرگ تر از ديدن آن است، و هر چيز از آخرت ديدن آن بزرگ تر از شنيدن آن است».

بنابراين نمى شود گفت انسان از برخى نعمت ها و خوشى هاى دنيوى خسته و دلزده مى شود، پس در بهشت هم همين حالت را دارد؛ زيرا اين دو به هيچ وجه قابل مقايسه با هم نمى باشند.

 

درباره لذت هاى دنيا، حداقل دو آسيب وجود دارد؛

 

1-3. ميل به لذّت هست امّا به دليل كم آوردن انرژى و خستگى از تداوم لذّت بى بهره مى شويم.

 

2-3. به جهت فراهم شدن شرايط لذّت برتر، لذّت قبلى جاذبه خودش را از دست مى دهد در حالى كه در بهشت، توانمندى ها و انرژى ها به ضعف كشيده نمى شود و حسرت و حسد نسبت به لذّت هاى ديگر مطرح نمى شود، لذا امكان تداوم لذّت و عدم دلزدگى وجود دارد.

 

4. بهشت برين به تناسب درجات كمال انسان داراى مراتب و درجات گوناگونى است؛ از اين رو در قرآن كريم سخن از «جنّات» و بهشت هاست نه بهشت واحد.

 

برخى در آخرت دلخوش به نعمت هاى لذّت بخش بهشتى هستند و برخى ديدار و ملاقات با اولياء الهى و انسان هاى كامل هستند و از همنشينى با آنها لذّت مى برند و برخى ديگر لقاء با حق تعالى و جوار پروردگار، بهترين بهشت براى آنها است كه از آن به «جنّة اللّقاء» يا «بهشت رضوان» تعبير شده است؛ البتّه كسى كه از رضوان و لقاء الهى بهره مند است و از آن لذّت مى برد؛ ديگر نعمت هاى لذت بخش بهشتى براى او نيز فراهم مى باشد.

 

اميرالمؤمنين على (علیه السلام)  در سخنان گهربار خود بهشت را اين گونه توصيف مى نمايند: «درجات متفاضلاتٌ، و منازلُ متفاوتاتٌ، لا ينقطعُ نعيمُها، و لا يظعنُ مقيمُها و لا يهرم خالدها، و لا يَبأس ساكنُها»[59]؛ «در بهشت درجاتى از يكديگر برتر و جايگاه هايى گوناگون و متفاوت وجود دارد كه نعمت هايش پايان ندارد، و ساكنان آن هرگز خارج نگردند، ساكنان بهشت جاويد هرگز پير  و فرسوده نگردند و گرفتار شدائد و سختى ها نخواهند شد».

 

5. بر اساس آيات قرآن كريم؛ هيچ گونه رنج و سختى و دلزدگى و ملالت در بهشت برين وجود ندارد؛ بلكه سراسر خوشى و لذّت و تنوّع براى بهشتيان فراهم است. خداوند در قرآن مى فرمايد:

 

«الَّذِي أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا يَمَسُّنا فِيها نَصَبٌ وَ لا يَمَسُّنا فِيها لُغُوبٌ»[60]؛ «همانا خدايى كه ما را به فضل خويش در سراى ابدى جاى داد، در اينجا رنجى به ما نمى رسد و در اينجا درماندگى به ما دست نمى دهد».

 

در پايان بايد گفت آنچه موجب رنجش و خستگى مى شود؛ «عدم تداوم لذّت» است و آنچه موجب دلزدگى انسان مى شود «عدم تنوّع لذّت» است. در حالى كه قرآن درباره نعمت هاى بهشتى مى فرمايد:

«لَهُمْ فِيها ما يَشاؤنَ…»[61]؛ «آنچه آنان بخواهند در آنجا برايشان آماده است…».

 

خداوند درباره حالت بهشتيان مى فرمايد:

«خالِدِينَ فِيها لا يَبْغُونَ عَنْها حِوَلاً»[62]؛ «جاودانه در بهشت خواهند بود و از آنجا درخواست انتقال نمى كنند».

 

علاوه بر اين در بهشت، لذّت هاى معنوى و درك حضور پيامبران، امامان، و اولياء الهى و لقاى پروردگار، لذّتى وصف ناپذير دارد.

 

[53]. انشقاق 84، آيه 6.
[54]. عيون مسائل النفس، ص 685.
[55]. محمدبن الحسن الحرّ العاملى، وسايل الشيعه، ج 2، ص 256، قم: مؤسسه آل البيت لاحياء التراث.
[56]. همان، ص 655.
[57]. آل عمران 3، آيه 77.
[58]. نهج البلاغه، خطبه 114، ص 220.
[59]. نهج البلاغه، خطبه 85، ص 143.
[60]. فاطر 35، آيه 35.
[61]. نحل 16، آيه 31 ؛ فرقان (25)، آيه 16.
[62]. كهف 18، آيه 108.

 

منبع: انسان شناسی – قسمت دوم (دفتر 42 پرسش ها و پاسخ ها).

ویژه نامه دین پژوهی و اعتقادات