آیا آیت الله خویی با ولایت فقیه مخالف بود؟
تقوا
آیا آیت الله خویی با ولایت فقیه مخالف بود؟
آيا اين جمله كه آيت الله خويى(ره) نظريه ولايت فقيه متعلق به امام خمينى(ره) را يك بدعت عارى از هرگونه پشتوانه در قوانين و حكمت شيعى مى دانستند صحيح است؟
اصل ولايت داشتن فقيه بنا بر نظر همه فقها از جمله آيت الله خويى به طور يقينى ثابت است. آنچه مورد اختلاف است حدود اختيارات فقيه و ميزان اثبات آن از طريق ادله است. بسيارى از فقهاى بزرگ شيعه همواره در طول غيبت ولايت فقيه را با توجه به نيابت و انتصاب فقيه جامع الشرايط از طرف معصومين (ع) اثبات نموده اند و برخى از فقها همانند شيخ انصارى، آيت الله خويى و آيت الله جواد تبريزى، ولايت را از طريق حسبه براى فقيه ثابت مى دانند.
با اين توضيح كه تصدى در امور حسبيه، مانند ايجاد نظم در جامعه، اجراى احكام انتظامى اسلام و حفاظت از مصالح همگانى و آنچه مربوط به مصالح عامه امت اسلامى است، ضرورت هايى است كه شرع مقدس درباره آن، اهمال را جايز نمى داند و قدر متقين براى تصدى آن، فقهاى جامع الشرايط مى باشند.
به عنوان نمونه آيه الله خوئى درباره اجراى حدود شرعى (احكام انتظامى اسلام) كه بر عهده حاكم شرع (فقيه جامع الشرائط) است، مىفرمايد:
«اين مساله بر پايه دو دليل استوار است: اولا، اجراى حدود- كه در برنامه انتظامى اسلام آمده- همانا در جهت مصلحت همگانى و سلامت جامعه تشريع گرديده است تا جلو فساد گرفته شود و تبهكارى و سركشى و تجاوز نابود و ريشه كن گردد. و اين مصلحت نمى تواند مخصوص به زمانى باشد كه معصوم حضور دارد، زيرا وجود معصوم در لزوم رعايت چنين مصلحتى كه منظور سلامت جامعه اسلامى است، مدخليتى ندارد. و مقتضاى حكمت الهى كه مصلحت را مبناى شريعت و دستورات خود قرار داده، آن است كه اين گونه تشريعات، همگانى و براى هميشه باشد .
ثانيا ادله وارده در كتاب و سنت، كه ضرورت اجراى احكام انتظامى را ايجاب مىكند، اصطلاحا اطلاق دارد، و برحسب حجيت «ظواهر الفاظ»، به زمان خاصى اختصاص ندارد. لذا چه از جهت مصلحت و زيربناى احكام، مساله را بررسى كنيم، يا از جهت اطلاق دليل، هر دو جهت ناظر به تداوم احكام انتظامى اسلام است، و هرگز نمىتواند به دوران حضور اختصاص داشته باشد. در نتيجه، اين گونه احكام، تداوم داشته و به قوت خود باقى است و اجراى آن در دوران غيبت نيز دستورشارع است، بلى در اين كه اجراى آن بر عهده چه كسانى است، بيان صريحى از شارع نرسيده و از ديدگاهعقل ضرورى مىنمايد كه مسؤول اجرايى اين گونه احكام، آحاد مردم نيستند، تا آنكه هركس در هر رتبه ومقام، و در هر سطحى از معلومات باشد، بتواند متصدى اجراى حدود شرعى گردد زيرا اين خود، اختلالدر نظام است، و مايه درهم ريختگى اوضاع و نابسامانى مىگردد. علاوه آنكه در «توقيع شريف» آمده: «و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فيها الى رواه احاديثنا، فانهم حجتى عليكم و انا حجه الله». در پيش آمدها، به راويان حديث ما (كسانى كه گفتار ما را مىتوانند گزارش دهند) رجوع كنيد، زيراآنان حجت ما بر شمايند، و ما حجتخدائيم. يعنى حجيت آنان به خدا منتهى مىگردد. و در روايتحفص آمده: «اجراى حدود با كسانى است كه شايستگى نظر و فتوى و حكم را دارا باشند».
اين گونه روايات به ضميمه دلائلى كه حق حكم نمودن را در دوران غيبت از آن فقها مىداند، به خوبىروشن مىسازد كه اقامه حدود و اجراى احكام انتظامى در عصر غيبت، حق و وظيفه فقهاء مىباشد.» (رجوع شود به: مبانى تكمله المنهاج ج 1 ص 224-. 226 و نيز: التنقيح- اجتهاد و تقليد ص 419-. 25) همانگونه كه ملاحظه مىشود، ايشان همانند ديگر فقيهان بزرگ به اين نتيجه رسيدهاند كه در عصر غيبت، حق تصدى در «امورحسبيه»- از جمله: رسيدگى و سرپرستى و ضمانت اجرايى احكام انتظامى و آنچه در رابطه با مصالح عامه امتاست- به فقيهان جامع الشرائط واگذار شده است. خواه به حكم وظيفه و تكليف باشد، يا منصب شرعى كه با نامولايت عامه ياد مىشود و در هر دو صورت، حق تصدى اين گونه امور، با فقهاى شايسته است.
چنانكه حضرت امام (ره) نيز علاوه بر اينكه فقها را براى ولايت از ناحيه امام معصوم (ع) منصوب مى داند. وظايف فقها را در مسائل حكومتى از مصاديق بارز امور حسبه دانسته و مى گويد: «پنهان نيست كه حفظ نظام، حراست از مرزهاى مسلمانان، نگه دارى جوانان از رويگردانى از اسلام، جلوگيرى از تبليغات ضد اسلامى و مانند آن از واضح ترين حسبيات است و دسترسى به آنها جزء با تشكيل حكومت عدل اسلامى ميسر نمى باشد. پس با صرف نظر كردن از ادله ولايت فقيه، شكى نيست كه فقها براى انجام اين حسبيات و تصدى حكومت اسلامى قدر متقين مى باشند.» در ادامه جهت تبيين دقيق تر موضوع ابتدا نظريه علمائى كه از منظر امور حسبيه قائل به ولايت فقيه بوده اند را توضيح و سپس نظر حضرت امام ره را مورد بررسى قرار مى دهيم: آيت الله تبريزى از شاگردان ممتاز آيت الله خويى در چگونگى اثبات ولايت فقيه از راه حسبه در كتاب «صراط النجاه» امور حسبيه را به دو دسته تقسيم كردهاند: 1- امور حسبيه به مفهوم مضيق، 2- امور حسبيه به معناى موسع،(1).
«حسبه» به معناى اجر و ثواب است. كارهايى كه مىدانيم خداوند راضى نيست بر زمين بماند و شخص خاصى براى آنها تعيين نشده است، «امور حسبيه» ناميده مىشود مثل سرپرستى اطفال بى سرپرست و حفظ اموال آنها، دفن مسلمانى كه خويشاوند ندارد، حفظ اموالِ اشخاص غايب. به نظر فقها، مسؤوليت اين گونه كارها يا اختصاصا بر عهده فقيه عادل است و يا قدر مسلّم آن است كه فقيه عادل، حقّ تصدى اين مسؤوليتها را دارد و اگر فقيه در دسترس نباشد، بر عهده مسلمانان عادل و در غير اين صورت بر عهده مسلمانان غير عادل استبنابراين قدر مسلّم آن است كه با وجود فقيه عادل، ديگران حقّ تصرّف در امور حسبيه را ندارند.
حال اين سؤال مطرح مىشود كه آيا اداره جامعه اسلامى و امور سياسى، اقتصادى و فرهنگى كه قطعا در سرنوشت دنيوى و اخروى مردم دخالت دارند از امور حسبيه مىباشد، يا ينكه شارع، اصلاح نظام آموزشى، قانونگذارى، فرهنگى و عدالت اجتماعى و…، را با اين همهاحكام دقيق و فراوان در كتاب و سنّت، به حال خود واگذارده و انجام آنها را خواستار نشده است؟ مسلما از مهمترين امورى كه اگر متصدى نداشته باشد، جامعه دچار بيشترين هرج و مرج مىشود چطور ممكن است حفظ مال كودكان بى سرپرست و اشخاص ديوانه يا غايب، از اموريباشد كه خداوند راضى نباشد زمين بماند و بر فقيه عادل تصدّى اين امور واجب باشد، ولى حفظ اموال عمومى، حفظ جان و مال و ناموس مسلمانان، حفظ مرزهاى كشور و برپايى حكومت عدل كه در سايه آن احكام دين در جامعه پياده شود، مورد توجّه خداوند نباشد؟
آيا مىتوان گفت خداوند نسبت به اموال ايتام اهتمام دارد، ولى نسبت به حفظ بيت المال مسلمين اهتمام ندارد؟ پس نمىتوان گفت عالمان دين، تصدعى حقوق فردى جزئى را بر عهده فقيه مىدانند ولى نسبت به حقوق عمومى و اداره جامعه اسلامى نظرى ندارند. آيا باور كردنى است كه اسلام هرگونه تسلّط كفّار را بر مسلمانان ممنوع كرده باشد «و لن يجعل الله للكافرين على المؤمنين سبيلاً»(2) ولى نسبت به تشكيل جامعهاى مستقل و ايمن از خطردشمنان، داخلى و خارجى بى تفاوت باشد بنابراين، تشكيل حكومت از بارزترين مصاديق امور حسبيه و از اهم واجبات است و فراهم كردن مقدّمات اين واجب نيز واجب مىباشد. و دليل اين مطلب را مىتوان در دو مقدمه خلاصه نمود: مقدمه اول مسلّم است كه خداوند راضى نيست كه مصالح و احكام وابسته به حكومت اسلامى از بين برود به بيان ديگر با وجود مؤمنان، اداره جامعه توسط فاسقان و ظالمان، مورد رضايت خداوند نمىباشد.
اين مقدمه مطلبى ضرورى و واضح است و كسى نمىتواند از لحاظ فقهى در آن ترديد روا دارد. مقدمه دوّم انجام اين مهم فقط بر عهده فقيه است زيرا ازادلّه شرعى، مىفهميم كه شرط تصدّى حكومت، فقاهت است و قدر مسلّم آن است كه فقيه مىتواند آن را تصدّى سرپرستى كند زيرا اصل بر اين است كه هيچ كس بر ديگرى حق امر و نهى ندارد، مگر آن كه از طرف خداوند مُجاز باشد.
بنابراين، روشن مىشود كه سرپرستى امورحسبيه، با تأسيس حكومت دينى و زعامت ولى فقيه، پيوندى ناگسستنى دارد،(3). آيت الله تبريزى در اين زمينه مىفرمايد: «شارع راضى به تصدّى امور مسلمانان توسط ظالم فاسق نيست. بر مسلمانان قطع ايادى ظلمه در صورت تمكّن واجب است و ايجاد امنيت براى مؤمنان، از اهمّ مصالح مىباشد و حفظ آن واجب است. اگر فقيه صالح يا مأذون ازجانب فقيه، تصدّى امور مسلمانان را بر عهده گرفت، ديگران حقّ تضعيف وى را ندارند و وجوب اطاعت متصدّى در امور راجع به انتظام جامعه، بعيد نيست.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
محدوده اختيارات وى از حفظ حوزه اسلام و مسلمين تجاوز نمىكند»،(4).
استدلالى كه در كلام اين فقيه بزرگوار آمده است، عينا همان است كه در كلام ديگر فقهاى بزرگ، از قبيل صاحب جواهر، آيت الله خويى و… آمده است و همگى بر آنند كه در عصر غيبت، حق تصدّى در امور حسبيه از جمله رسيدگى، سرپرستى و ضمانت اجرايى احكام انتظامى اسلام و آن چه در رابطه با مصالح عامّه امت است به فقيهان جامع شرايط واگذار شده است خواه به حكم وظيفه و تكليف باشد، يا منصب شرعى كه با نام «ولايت عامّه» ياد مىشود. درباره اختيارات ولى فقيه در اين زمينه دو نظريه عمده ميان فقها وجود دارد:.
1 نظريه ولايت محدود فقيه ولايت محدود و مقيد، يعنى تصدّى منصب افتا و قضا. بر اساس اين نظريه، تصدى امور عامّه از باب نيابت فقيه عادل از طرف معصوم (ع) نيست بلكه از باب «حسبه» است و ولايت فقيه، مانند ولايت معصومين (ع)، عام و فراگير نيست بلكه ولايتش محدود و مقيد به امور حسبيه و برخى موارد ديگرى است كه با دليل قطعى، براى فقيه اثبات شده است.
طرفداران اين نظريه كه تعداد محدودى از فقها مىباشند دامنه به كارگيرى ولايت و امر و نهى ولى فقيه را كه اطاعت آن بر مسلمانان واجب است به وضعيت هاي اضطرارى و نيازمندى هاى غير قابل اجتناب جامعه محدود كرده اند..
2 نظريه ولايت مطلقه فقيه اين نظريه به فقهاى بزرگى مانند شيخ مفيد، شيخ طوسى، ديلمى، فاضل و شهيدين نسبت داده شده است و در ميان فقهاى متأخر، شخصيتهاى برجستهاى چون علاّمه شيخ محمدحسن نجفى (صاحب جواهر الكلام)، علاّمه كاشف الغطاء علاّمه نراقى، ميرزاى بزرگ شيرازى، سيد محمد آل بحرالعلوم (مؤلف كتاب بلغه الفقيه) و حضرت امام خمينى (ره) آن را پذيرفتهاند بنابراين نظريه، فقيه همه اختيارات امام معصوم (ع) را دارد و هر نوع ولايتى كه براى امام ثابت باشد، براى فقيه نيز ثابت است جز آن چه كه با دليل خاص ازمختصات امام معصوم (ع) شمرده شود.
چنين موارد اختصاصى نيز در حقيقت مربوط به جنبه ولايت و حاكميت نيست بلكه به خاطر جهات شخصيتى و شرافت مقام امامت و عصمت امام معصوم (ع) است.
بنابراين ديدگاه، هر گاه فقيه واجد شرايط به تشكيل حكومت اسلامى توفيق يابد، همان ولايتى را خواهد داشت كه پيامبر (ص) و امام معصوم (ع) در اداره امور جامعه دارند و بر همه مردم لازم است كه از او اطاعت كنند. اين توهّم كه اختيارات حكومتى رسول اكرم (ص) بيشتر از حضرت على (ع)، يا اختيارات حكومتى اميرمؤمنان على (ع) بيش از فقيه بوده است، باطل و مردود است.
البته فضايل پيامبر (ص) بيش از همه انسانها است و پس از آن حضرت، فضايل اميرمؤمنان (ع) از همه بيشتر مىباشد ليكن فضايل معنوى، اختيارات حكومتى را افزايش نمىدهد. خداوند همان اختيارات و ولايتى كه به پيامبر اكرم (ص) و امامان معصوم (ع) (تداركو بسيج سپاه، تعيين واليان و استانداران، گرفتن ماليات و صرف آن در مصالح مسلمانان) داده است، براى فقيه نيز قرار داده است. نهايت تفاوت اين است كه ولايت فقيه، براى شخص معينى نبوده و بر عنوان عالم عادل ثابت است.
حضرت امام خمينى (ره) در توضيح اين نظريه مى فرمايد: «وقتى مى گوييم ولايتى را كه رسول اكرم (ص) و ائمه (ع) داشتند، بعد از غيبت، فقيه عادل دارد، براى هيچ كس اين توهّم نبايد پيدا شود كه مقام فقها، همان مقام ائمه (ع) و پيامبر اكرم (ص) است زيرا صحبت از مقام نيست، بلكه صحبت از ولايت، يعنى حكومت و اداره كشور و اجراى قوانين شرع مقدّس كه يك وظيفه سنگين و مهمّ است مىباشد، نه شأن و مقام برتر و غير عادى… ولايت فقيه، از امور قراردادى و اعتبارى عقلايى است و واقعيتى جز جعل قانون ندارد.
وقتى كسى به عنوان ولى درموردى نصب مىشود مثلاً براى حضانت و سرپرستى كسى يا حكومتى ديگر معقول نيست در اعمال ولايت، فرقى بين رسول اكرم (ص) و امام (ع) يا فقيه وجود داشته باشد به عنوان مثال، ولايتى كه فقيه در اجراى حدود و قوانين كيفرى اسلام دارد، در اجراى اين حدود بين رسولاكرم (ص) و امام و فقيه امتيازى نيست.
حاكم، متصدّى اجراى قوانين الهى است و بايد حكم خدا را اجرا نمايد چه رسول الله (ص) باشد و چه امام معصوم (ع)، يا نماينده او، يا فقيه عصر.»،(5). از چنين ولايتى در باب اختيارات ولى فقيه، به «ولايت مطلقه» تعبير مىكنند. منابع جهت مطالعه بيشتر:. 1 انديشه سياسى آيت الله خويى، محمد اكرم عارفى قم: انتشارات بوستان كتاب. 2. ولايت فقيه، آيت الله معرفت. 3. پيشينه نظريه ولايت فقيه، مصطفى جعفر پيشه فرد.
(1) (صراط النجاه، ص 10 و 12)
000 (2) (سوره نساء، آيه 104)
000 (3) (سيد كاظم الحسينى الحائرى: ولايه الامر فى عصر الغيبه، ص 96)
000 (4) (آيت الله شيخ جواد تبريزى، ايصال الطالب الى التعليق على المكاسب، قم، 1411، ج 3، ص 36 40)
000 (5) (امام خمينى (ره)، ولايت فقيه، ص 56) -پرسمان
