آفات زبان از دیدگاه اخلاق اسلامی

آفات زبان را نام ببريد و هر كدام را به تفصيل توضيح دهيد.

امام سجاد عليه السلام درباره حق زبان مى فرمايد: حق زبان آن است كه آن را از زشت گويى بازدارى، به گفتار نيك و ادب عادت دهى. از گشودن زبان، جز به هنگام نياز و تحصيل منفعت دين و دنيا خوددارى، و از پر گويى و بيهوده گويى كه جز زيان در بر ندارد، دورى كنى و…

زبان از جمله نعمتهاى بزرگ خداوند است كه به انسان عطا فرموده است‏و اين تنها انسان است كه از روى عقل و درايت، ميتواند تكلم كند و از اين نعمت الهى بهره مند شود.

اين نعمت عظيم الهى، با اينكه از حجم كمى برخوردار است ميتواند انسان را به درجاتى عالى رسانده وجايگاه او را در بهشت قرار داده و نيز مى تواند او را به درك اسفل، سقوط داده و او را در جهنم جاى دهد.

هم چنان امير مومنان على عليه السلام فرمود:

آدمى در زير زبان خويش نهان است پس سخن خويش بسنج و آن را بر خرد و معرفت عرضه دار، اگر براى خدا و در راه او بود، به زبان آر وگرنه، سكوت بهتر از آن است. (1)

امام سجاد عليه السلام فرمود: زبان آدمى هر صبح به تمام جوارح او سر ميكشد و مى پرسد: چگونه شب را به صبح رسانديد؟ آنها پاسخ ميدهند: اگر تو ما را رها كنى، به خوبى آنگاه تو را سوگند داده، مى گويد در مورد ما از خدا بترس كه ما فقط به سبب تو عقاب مى شويم يا پاداش مى گيريم. (2)

براى زبان آفات زيادى نام برده شده كه به جهت اختصار به برخى از آنها اشاره مى شود.

1- غيبت

از جمله آفت هاى بزرگ زبان كه دنيا و آخرت انسان را به تباهى مى كشاند غيبت است.

خداوند در قرآن كريمش ميفرمايد: يا ايها الذين امنوا…. لا يغتب بعضكم بعضا ايحب احدكم ان ياكل لحم اخيه ميتا (3) اى كسانى كه ايمان آورده ايد… برخى از شما از ديگرى غيبت نكند، آيا هيچ يك از شما دوست دارد گوشت برادر مرده اش را بخورد؟

غيبت نزد دانشمندان علم و اخلاق و فقيهان، متذكر شدن يا فهماندن عيب و نقص كسى در غياب او، به ديگران است. به تعبير ديگر، غيبت آن است كه در غياب كسى به بيان آنچه نقلش مايه نا خشنودى او ميشود بپردازد (4)

اگر صفت زشت يا نقصى در كسى وجود داشته باشد و ما در غيابش، آنرا براى ديگران نقل كنيم، اين غيبت است نه اينكه چيزى يا صفتى كه در او نيست را بيان كنيم لذا فرق بين تهمت و غيبت در همين است.

ابوذر غفارى از پيامبر اكرم (ص) پرسيد: غيبت چيست؟ حضرت فرمود: ياد كردن برادرت به چيزى كه از آن ناخرسند ميشود، عرض كردم اى رسول خدا اگر اين عيب كه گفتم در او بود چه؟ فرمود:

اگر او را به عيبى كه در او بود ياد آور شدى، غيبت كرده اى واگر عيبى را كه در او نبود متذكر شدى، بهتان زده اى (5)

در زشتى غيبت همان بس كه رسول خدا (ص) فرمودند: ان الغيبه اشد من الزنا به راستى كه غيبت كردن از زنا بدتر است.

يا در جاى ديگر امير مومنان فرمودند كه: الغيبه قوت كلاب النار غيبت، خوراك سگهاى جهنم است.

و نيز حضرت فرمودند كه: پست ترين مردم كسى است كه غيبت ميكند.

البته در باب غيبت روايات بسيار تكان دهنده اى آمده كه شما را به مطالعه آنها در كتابهاى اخلاقى، دعوت مى كنم.

2- دروغ

از ديگر آفات زبان كه جامعه بشرى گرفتار آن است دروغ است.

دانشمندان علم اخلاق براى دروغ اقسامى ذكركرده اند كه عبارت است از:

1- دروغ در گفتار 2- دروغ در نيت 3- دروغ در تصميم و عزم 4- دروغ در وفا به عزم 5- دروغ در عمل 6- دروغ در مقامات دين و سلوك، كه ما در اينجا به معروفترين آن، يعنى دروغ در گفتار مى پردازيم.

هر زمان انسان خبرى مخالف با واقع را ابراز كند به دروغ در گفتار دچار شده است. (6)

امام باقر (ع) مى فرمايد: اتقوا الكذب الصغير منه والكبير فى كل جد و هزل (7)

از دروغ بپرهيزيد، چه كوچك چه بزرگ، در هر حالى باشد، چه جدى و چه شوخى.

شوخى كردن بجا و مناسب از نشانه هاى مومن است ولى نه شوخى كردن به دروغ چرا كه دروغ به شوخى كم كم انسان را به سوى گفتن به جد مى كشاند و كسى كه به دروغ عادت كند قطعا هلاك خواهد شد.

در احاديث زيادى دروغگويى را مصادف با خروج از ايمان ذكر كرده اند.

حسن ابن محبوب مى گويد: از حضرت صادق (ع) پرسيدم: آيا مومن ممكن است بخيل باشد؟ فرمود: بله. آيا ممكن است ترسو باشد؟ بله. آيا ممكن است دروغگو باشد؟ فرمود: نه، مومن داراى هر سرشتى ميشود جز دروغ و خيانت. (8)

هر يك از صفات بخل و ترس و… قبيح بوده و بايد آنها را ترك كرد ولى دروغگويى از رذيله هايى است كه به هيچ وجه با داشتن ايمان سازگارى ندارد.

در اين زمينه نيز بحث و سخن بسيار است كه بيش از اين نمى توان به آن پرداخت.

برخى از آفات ديگر زبان را به صورت فهرست بيان كرده و مطالعه در خصوص آنها را به خود شما واگذار ميكنم.

– بهتان- تهمت ج جدال ج مراء ج خصومت- لعن و نفرين ج شماتت ج فحش- استهزاء و مسخره- سخن چينى- بيهوده گويى.

مطالعه كتاب اخلاق الهى (آفات زبان) جلد چهارم نوشته آيت الله مجتبى تهرانى، به شما كمك زيادى خواهد كرد.

 

(1) ج محدث نورى/ مستدرك الوسائل/ ج/ 9 ص 29/ ح

10120 (2) ج كلينى/ كافى/ ج 2/ ص 115/ ح

13 (3) ج سوره حجرات/

12 (4) ج مجتبى تهرانى/ اخلاق الهى/ ج

4 (5) ج همان/ ص

31 (6) ج همان

(7) ج كلينى/ كافى/ ج/ 2 ص 338/ ح

2 (8) ج مجتبى تهرانى/ اخلاق الهى/ ج 4/ ص 118.پرسمان.