مقدمه
فهرست این نوشتار:
يكي از رفتارهاي اجتماعي، ديد و بازديد از خويشاوندان، همسايگان و به‌طوركلي افراد ديگر جامعه است. اين سر زدن و اطلاع از احوال همديگر در اصطلاح شرع «صلة رحم» نام دارد. راه‌هاي مختلفي براي اجراي اين رفتار اجتماعي و صلة رحم كه رايج‌ترين آنها مهماني دادن و دعوت كردن از دوستان و آشنايان است. مهمان‌نوازي و پذيرايي خوب و شايسته از مهمانان يكي از خصايل نيكو و ارزشمند دين اسلام شمرده مي‌شود. اسلام پيروانش را به مهماني دادن دعوت كرده و پاداش‌هاي بزرگ و ارزنده‌اي براي مهمان‌نوازي تعيين كرده است. پيامبر اكرم(ص) ورود مهمان به خانه را هديه‌اي الهي مي‌دانست و مي‌فرمود:
إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً أَهْدَى لَهُمْ هَدِيَّةً قَالُوا وَ مَا تِلْكَ الْهَدِيَّةُ قَالَ الضَّيْفُ يَنْزِلُ بِرِزْقِهِ وَ يَرْتَحِلُ بِذُنُوبِ أَهْلِ الْبَيْتِ»؛ هرگاه خداوند بخواهد خير و خوبي به جمعيتي برساند، هديه‌اي به سوي آنان مي‌فرستد. سؤال شد منظور از هديه چيست؟ فرمودند آن هديه، مهمان است كه با روزي خود وارد مي‌شود و هنگام رفتن، گناهان آن خانواده را به همراه مي‌برد! (نوري، 1407ق، ج 16، ص 258).
يكي از علاقه‌هاي اميرمؤمنان(ع) در دنيا پذيرايي از مهمان بوده است: «حُبِّبَ إِلَيَّ مِنْ دُنْيَاكُمْ ثَلَاثٌ إِطْعَامُ الضَّيْفِ وَ الصَّوْمُ بِالصَّيْفِ وَ الضَّرْبُ بِالسَّيْفِ»؛ از دنياي شما سه چيز محبوب من است: اطعام مهمان، روزه در تابستان، شمشير زدن [در راه خدا] (همان، ص 259).
معمولاً مردان بزرگ را رسم است كه در لحظات آخر زندگي خود، امور مهم‌تر را سفارش مي‌كنند. امام زين‌العابدين و امام محمدباقر(ع) يكي از توصيه‌هاي حضرت علي(ع) در لحظات پاياني عمر شريفشان را اكرام مهمان نقل مي‌كنند: «خدا را خدا را در مورد مهمان، او را راهي نكنيد مگر با احترام و راضي، اين وصيت [من] به شما است» (همان، ص 260).
مهمان‌نوازي و دوست داشتن مهمان چنان جايگاه و منزلتي دارد كه اميرمؤمنان(ع) فرمودهاند:
مؤمني نيست كه مهمان را دوست داشته باشد، مگر اينكه در روز قيامت، از قبر خود درحالي خارج شود كه صورتش چون ماه شب چهارده، نوراني است؛ جماعت به او نگاه مي‌كنند و مي‌گويند: او كيست؟ آيا پيامبري مرسل است؟ فرشته‌اي مي‌گويد: او مؤمني است كه مهمان را دوست مي‌داشت و اكرامش مي‌كرد و راه او غير از بهشت نيست (شعيري،1363، ص 136).
امام صادق(ع) پاداش اطعام مؤمن را براي انسان‌ها بي‌شمار بيان كرده‌اند:
«هركس مؤمني را طعام دهد تا سير شود، هيچ‌كس از مخلوقات خداوند نمي‌داند چه مقدار پاداش در آخرت دارد، نه ملك مقربي و نه نبي مرسلي، به‌جز خداوند، پروردگار عالمين» (كليني، 1388، ج 2، ص 201).
پيامبر اكرم(ص) نيز دربارة ثواب اطعام مهمان و به‌طوركلي اطعام مسلمان، مي‌فرمايند: «هركس سه نفر مسلمان را طعام دهد، خداوند او را [از طعام‌هاي] سه بهشت در ملكوت سماوات: جنت فردوس، جنت عدن و جنت طوبي طعام دهد و از [ميوه] درختي در بهشت عدن كه خداوند خود به دستش آن را كاشته است، به او دهد» (همان، ص 200).
ترغيب به مهماني دادن
نخستين نكتة مهم كه در روايات ديني با آن روبه‌رو مي‌شويم اهميت و ارزش مهماني دادن و پذيرايي از ديگر مؤمنان است. اين اصل مهم اجتماعي را مي‌توان در قالب اصول اجتماعي مهم‌تر و عالي‌تر ديگري مانند اصل اخوت و برادري مؤمنان و اصل صلة رحم تبيين كرد. براساس آية «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» بناي شارع مقدس در امت اسلامي ايجاد اتحاد و برادري ميان امت اسلامي است. اتحاد و برادري ميان امت اسلامي در سطح كلان، جز با ارائة راهكارهاي عملي در سطح خرد به‌دست نمي‌آيد. برخي راهكارهاي ايجاد برادري و اتحاد در سطح خرد، توصيه به اداي صلة رحم در سطح فاميل و خويشاوندان و نيز رسيدگي به همسايگان هم‌محله‌اي است. توصيه به مهماني دادن و رفتن، را نيز مي‌توان در همين جهت تفسير كرد. با اين تفاوت كه توصيه به مهماني دادن سطح بالاتري از دو سطح فاميلي و همسايگي را دربر مي‌گيرد؛ زيرا مهمان كردن ديگران هم شامل خويشاوندان، هم همسايگان مي‌شود و هم افراد غريبه و ناآشنا. پيامبر اكرم(ص) فرمودهاند: «هر خانه‌اي كـه مهمان وارد آن نـشود، فرشتگان واردش نمي‌شوند» (همان).
امام علي(ع) نيز يكي از وظايف ثروتمندان را برپايي مهماني بيان فرمودهاند:
«هركه خداوند به او ثروتي دهد، بايد با آن به خويشانش رسيدگي كند و مهمانداري نمايد» (نهجالبلاغه، خ 142).
همچنين، در روايت آمده است كه روزي امام علي(ع) را غـمگين يافتند. سبب را جـويا شدند. حضرت فرمود: «هفت روز است كه مهماني بر ما وارد نشده است» (ديلمي، 1412ق، ج 1، ص 136).
البته برپايي مهماني بايد به قصد قربت و در راه خدا باشد. پيامبر اكرم(ص) فرمودهاند: «كـسي را كه براي خدا دوستش داريد، به غذاي خود مهمان كنيد» (حر عاملي، 1409ق، ج 24، ص274؛ متقي هندي، 1389ق، ح 25881).
بنابراين مهماني دادن با نيت‌هايي غيرالهي مانند كسب شهرت، فخرفروشي به ديگران و… آثار و بركات مهماني با قصد قربت را نخواهد داشت.
تشويق به پذيرفتن دعوت مؤمن
ترغيب و تشويق به مهماني دادن و مهمان كردن ديگران، با هدف ايجاد برادري و دوستي ميان امت اسلامي تنها با ترغيب و تشويق دعوت‌شدگان به پذيرش دعوت دعوت‌كنندگان به مهماني امكان‌پذير است؛ ازاينرو، در روايات اسلامي، به پذيرش دعوت ميزبان تشويق شده است و نپذيرفتن دعوت ديگران نقض آداب اجتماعي شمرده مي‌شود. پيامبر اكرم(ص) فرمودهاند: «از ادب به دور است… كه مردي به مهماني دعوت شود و نپذيرد يا بپذيرد و غذا نخورد»
(حميري، 1413ق، ص 160، ح 583).
در تبيين اين مطلب مي‌توان گفت دعوت ديگران به مهماني، نشانة توجه دعوت‌كننده به مدعو و بيان‌گر علاقه، اظهار دوستي و محبت او به مدعو است، ازاينرو، نپذيرفتن دعوت، به‌معناي بي‌توجهي به دعوت‌كننده و رد كردن رابطة دوستي و محبت اوست و اين با اصول ديني و اخلاقي مخالف است. ازاينرو، در روايات ديني، پذيرش دعوت ديگران و غذا خوردن با آنان نشانة علاقه‌مندي و دوستي بيان شده است. هشام‌بن‌سالم مي‌گويد: با عبدالله‌بن ابي‌يعفور وارد خانة امام صادق(ع) شديم؛ ما گروه فراواني بوديم و من در ميانشان از همه جوان‌تر بودم. امام ما را به صرف غذا دعوت كردند؛ همه سر سفره نشستيم و با حضرت، غذا خورديم. حضرت رو به من كرده، فرمودند: «هشام! مگر نمي‌داني دوستي مسلمان با برادر مسلمانش وقتي ثابت مي‌شود كه با كمال علاقه از غذاي او ميل نمايد؟» (مجلسى، 1403ق، ج 15، ص 239).
پذيرفتن دعوت ديگران چندان اهميت دارد كه در رواياتي از پيامبر اكرم(ص)، حتي در صورت دور بودن منزل ميزبان و با وجود زحمت اياب و ذهاب براي مهمان، به پذيرش دعوت سفارش شده است: «به حاضران و غايبان امت خود سفارش مي‌كنم كه دعوت مسلمان را، حتي اگر از فاصلة پنج ميل باشد، بپذيرند؛ زيرا اين كار بخشي از دين است» (برقي، 1413ق، ج 2، ص 180، ح 1510).
اما با وجود توصيه‌هاي مؤكد براي پذيرفتن دعوت ميزبان، در برخي شرايط از پذيرفتن آن نهي كرده‌اند؛ از جمله، نپذيرفتن دعوت فاسق است. پيامبر اكرم(ص) در اندرزي بــه ابوذر مي‌فرمايند: «از غذاي مردمان فاسق تناول مكن» (حر عاملي، 1409ق، ج 24، ص 274). مورد ديگر، مهماني ثروتمنداني كه فقرا را به مهماني خود دعوت نمي‌كنند: «پـذيرفتن دعـوت كـسي كـه ثروتمندان بر سر سفره مهماني او هستند و فقيران حضور ندارند، كراهت دارد» (راوندي، 1407ق، ص 141، ح 358).
پس از بيان فلسفة سفارش به مهماني دادن و رفتن و نيز اهميت اين موضوع در دين اسلام، به بيان آداب و وظايف ميزبان و مهمان در قبال يكديگر مي‌پردازيم.
آثار و بركات مهمان براي ميزبان
برخلاف تصور برخي كه مهمان را ماية زحمت و دردسر مي‌دانند، در روايات ديني بركات دنيوي و اخروي فراواني براي مهمان شمرده شده است. امام‌رضا(ع) به نقل از پدران خود و آنان به نقل از رسول خدا(ص) اكرام مهمان را در يك جامعه ضامن خوشي و سلامت آن دانسته‌اند: «هميشه امتم در خوشى و خوبى باشند تا زمانى كه با هم دوستى كنند و امانت را بپردازند و از حرام دورى كنند و از مهمان پذيرايى كنند و نماز را برپا دارند و زكات بدهند، چون انجام ندهند گرفتار قحطى و خشك‌سالى شوند» (نوري، 1407ق، ج 16، ص 258).
امام صادق(ع) نيز اجر و ارزش مهمانداري را از آزاد كردن بنده بالاتر دانسته و فرمودهاند: «اگر مؤمني دو نفر مؤمن را با غذا پذيرايي كند، بالاتر از اين است كه برده‌اي را آزاد كرده باشد» (كليني، 1388، ج 2، ص 201).
بركات مهمان براي ميزبان هم شامل دنيا و هم شامل آخرت است. مهمان، باعث ريزش گناهان ميزبان و حرام شدن جهنم بر او و راهنماي او به بهشت برين است. پيامبر اكرم(ص) نگاه محبت‌آميز به مهمان را مانع آتش جهنم بيان كرده‌اند: «هيچ بنده‌اي نيست كه مهمان برايش بيايد و به صورت او نظر كند مگر اينكه چشم او بر آتش جهنم حرام گردد» (نوري، 1407ق، ج 16، ص 258).
همچنين، پيامبر اكرم(ص) در روايت ديگري مهمان را راهنماي بهشت خوانده‌اند: «الضَّيْفُ دَلِيلُ الْجَنَّةِ»؛ مهمان، راهنماي بهشت است (همان، ص 257).
حضرت علي(ع) نيز مهمان‌نوازي را سبب آمرزش گناهان بيان كرده‌اند: «هر مؤمني كه صداي مهماني را بشنود و خوشحال شود، گناهانش آمرزيده مي‌شود، اگرچه گناهان او به اندازة زمين تا آسمان باشد» (همان).
ازآنجاكه در اين احاديث سياق كلام مطلق است، هم شامل مهمان دعوت‌شده و هم مهمان دعوت‌نشده مي‌شود؛ ازاينرو، اين پاداش‌هاي الهي، مي‌تواند انگيزه‌اي براي تكريم بيشتر، همراه با گشاده‌رويي، نسبت به مهمان ناخوانده براي كساني باشد كه به مهمانان ناخوانده چندان روي خوش نشان نمي‌دهند.
وظايف ميزبان
1. اكرام مهمان
نخستين وظيفة ميزبان در قبال مهمان تكريم او است. پيامبر اكرم(ص) به دختر خود، حضرت فاطمه(ع)،دربارة لزوم اكرام مهمان چنين مي‌فرمايند: «هركس به خدا و روز واپسين ايمان دارد، بايد مهمانش را گرامي دارد» (كليني، 1388، ج 6، ص 285).
پيامبر(ص) در حديث ديگر، كسي كه مهمانش را اكرام نكند، از آل محمد و ابراهيم ندانسته است (نوري، 1407ق، ج 16، ص 259). ايشان، اكرام مهمان را برابر با اكرام انبياء بيان كرده‌اند: «هركس مهمان را گرامى دارد گويا هفتاد پيامبر را گرامى داشته و هركس درهمى به مهمان انفاق كند گويا يك ميليون دينار در راه خدا انفاق كرده است» (ديلمي، 1412ق، ص 138).
تكريم، مفهومي كلي است كه در برخورد توأم با گشاده‌رويي و لبخند، گفتار و رفتار توأم با احترام و ارزش‌گذاري مصداق مي‌يابد. آگاهي از زمان رسيدن مهمان، پيشواز رفتن براي او، گرفتن چمدان و وسايل همراه مهمان و حمل آنها، مقدم داشتن در ورود به منزل، جفت كردن كفش‌هاي او، راهنمايي و معين كردن بهترين جاي منزل براي نشستن و اقامت او، تهيه غذاهاي لذيذ و متنوع و… مي‌تواند مصاديق اكرام به مهمان باشد.
ممكن است براي برخي افراد جفت كردن كفش مهمان سخت بيايد و آن را كسر شأن خود بشمارند؛ ولي پيامبر اكرم(ص) از حيا كردن و خجالت كشيدن در خدمت رساندن به مهمان نهي كرده‌اند (نوري، 1407ق، ج 16، ص 260).
يكي از مصاديق اكرام مهمان كه در روايات به آن اشاره شده است آوردن خلال دندان براي او پس از صرف غذا است. امام صادق(ع) از جد خود، رسول اكرم(ص) نقل مي‌كنند كه: «إِنَّ مِنْ حَقِّ الضَّيْفِ أَنْ يُكْرَمَ وَ أَنْ يُعَدَّ لَهُ الْخِلَالُ»؛ حق مهمان آن است كه اكرام شود و برايش خلال آماده گردد (كليني، 1388، ج 6، ص 285).
تكريم مهمان فقط به مهمانان با شأن بالاي اجتماعي مختص نيست، هر مهماني را بايد اكرام كرد، حتي اگر سطح اجتماعي پاييني داشته باشد. اميرمؤمنان(ع) فرمودهاند: «مهمان خود را اكرام كن، گرچه او حقير و كوچك باشد» (نوري،1407ق، ج 16، ص 260).
مقام و ارزش مهمان در دين اسلام تا آنجاست كه اگر مهماني، از خانة ميزبان دزدي كند، حكم قطع دست درباره‌اش اجرا نمي‌شود. در روايت فراواني به اين مسئله تصريح شده است (همان، ج 18، ص 134).
2. پذيرايي بدون سؤال
همان‌گونه كه گفته شد نخستين و اصلي‌ترين وظيفة ميزبان، اكرام مهمان است. از مصاديق اكرام، تهية غذا و نوشيدني براي مهمان است. مهماني كه در گرماي تابستان يا سرماي زمستان از راه مي‌رسد، انتظار پذيرايي با غذا و نوشيدني گرم يا سرد، بر حسب زمان مهماني، دارد. نكتة بسيار ظريفي كه در روايات ديني دربارة پذيرايي از مهمان نقل شده، اين است كه ميزبان نبايد از مهمان خود حتي اگر ناخواند و سرزده باشد، بپرسد كه چيزي ميل دارد يا نه؟ متأسفانه گاه در جامعة ما ديده مي‌شود كه ميزبان، مخصوصاً اگر مهمانش سرزده باشد و پس از صرف شام يا نهار رسيده باشد، براي اينكه زحمت تهيه غذا براي مهمان را به خود ندهد، با پرسش‌هايي مانند: «آيا غذا خورده‌ايد؟»، «اگر ميل داريد غذا تهيه كنم؟» مهمان را به رودربايستي انداخته و از او اين اعتراف را مي‌گيرند كه «بله، غذا خورده‌ام، زحمت نكشيد».
3. پذيرايي كافي و مناسب از مهمان
همان‌طور كه گفته شد ازآنجاكه دعوت به مهماني، نشانة دوستي و علاقه است، بنابراين، نزد مهمان انتظاري براي احترام ديدن و تكريم شدن از سوي ميزبان ايجاد مي‌شود؛ چراكه دعوت ديگران به مهماني و برخورد سرد و بي‌روح با آنان، چيزي غير از يك تناقض دروني درك‌شدني نيست. راه‌هاي تكريم مهمان، با توجه به شأن و منزلت او نزد ميزبان، مي‌تواند گوناگون باشد؛ يكي از آنها برخورد توأم با گشاده‌روي و احترام زباني و عملي است و ديگر پذيرايي مناسب و كافي از مهمان.
امام صادق(ع) با تفكيك دو نوع مهمان، آنان را به ناخوانده و خوانده دانسته، وظايف ميزبان در قبال هريك را به‌خوبي بيان مي‌كنند: «هرگاه بـرادرت ناخوانده بر تو وارد شد، همان غذايي كه در خانه داري برايش بياور و هرگاه او را دعوت كردي در پذيرايي از او زحمت بكش» (البرقي، 1413ق، ص 179، ح 1506).
بنابراين، ميزبان در پذيرايي از مهمان دعوت‌شده، بايد همة توان خود را صرف كرده و در خانه هر غذاي لذيذي كه دارد، براي او مهيا كند و چيزي دريغ ننمايد. اما در پذيرايي از مهمان ناخوانده لازم به تكلف و در سختي انداختن خود و خانواده نيست و مهمانان ناخوانده بايد به اين نكته توجه داشته باشند. ازاينرو، پيامبر اكرم(ص) فرمودهاند: «اگر كسي هزار درهم صرف سفره كند و مؤمني از آن غذا بخورد اسراف نيست» (مجلسى، 1383، ص 66).
از امام صادق(ع) دربارة معناي ظلم در آيه: «لا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ» (نساء: 148) كه غيبت كردن ظالم و بدگويي از او را براي مظلوم جايز دانسته است، پرسيده شد. ايشان، يكي از مصاديق ظالم را ميزباني دانست كه از مهمانش به‌درستي پذيرايي نكرده باشد، پس، غيبت كردن از او را براي مهمانش جايز شمرده‌اند: «هركس مهماني را دعوت كند و از او خوب پذيرايي ننمايد، در حق مهمان ظلم كرده است و اگر دربارة سختي‌هايي كه به او گذشته، چيزي بگويد گناهي نكرده است!» (حرعاملي، 1409ق، ج 12، ص 289).
اما حد و اندازة تلاش ميزبان در تكريم مهمان و پذيرايي او چه اندازه بايد باشد؟ آيا جايز است بيش از توان، خود و خانواده‌اش را به زحمت اندازد و مانند برخي مردم براي حفظ آبروي خود پيش مهمانان، خود را با انواع مشكلات مانند قرض گرفتن فرش و مبل از همسايه و سفارش غذاهاي گران و متنوع از رستوران به زحمت اندازد؟ پيامبر اكرم(ص) پاسخ اين پرسش را چنين مي‌دهند: «هيچ‌كس نبايد بيش از توانش، خود را براي مهمان به زحمت اندازد» (متقي الهندي، 1389ق، ح 25876).
بنابراين، حد و اندازة تلاش براي پذيرايي كافي از مهمان، توان و استطاعت ميزبان است. دين اسلام، هيچ‌گاه مؤمنان را به امري خارج از توانشان مكلف نساخته است، چه در عبادات و امور فردي و چه در معاشرت و امور اجتماعي. امام رضا(ع) وظيفة ميزبان در پذيرايي از مهمان را با توضيح بيشتري بيان فرمودهاند. ايشان داستاني دربارة جد بزرگوارشان، اميرمؤمنان(ع) نقل مي‌كنند كه روزي مردي ايشان را به مهماني دعوت كرد. اميرمؤمنان(ع) به او فرمودند:
«دعوت تو را مي‌پذيرم به شرط اينكه سه قول به من بدهي. آن مرد گفت: چه قولي؟ اي اميرمؤمنان! حضرت فرمود: از بيرون خانه، چيزي براي من تهيه نكني، آنچه در خانه‌ات آماده داري از من دريغ نكني و به زن و فرزندانت اجحاف ننمايي. مرد گفت: قبول مي‌كنم اي اميرمؤمنان. پس علي‌بن‌ابي‌طالب(ع) دعوت او را پذيرفت»
(صدوق، 1378ق، ج 2، ص 42، ح 138).
ابورافع، يكي از اصحاب پيامبر اكرم(ص)، نقل مي‌كند كه روزي براي پيامبر مهماني رسيد. ايشان مرا براي خريد كالايي نزد فردي يهودي فرستاد و فرمود كه از آن شخص يهودي به سلف چيزي بخر؛ تا پايان ماه رجب پول آن را مي‌پردازم. يهودي نپذيرفت مگر به رهن گذاشتن چيزي؛ نزد پيامبر برگشتم و ايشان زره خود را رهن دادند (نوري، 1407ق، ج 13، ص 418).
در اينجا ممكن است تصور شود كه پيامبر براي مهمان خود را به زحمت انداخته و رهن و بيع سلف كرده‌اند؟ پاسخ آن است كه بيع سلف يكي از بيع‌هاي جايز است كه در زمان پيامبر رايج بود؛ گرچه در زمان ما كمتر كاربرد دارد. بنابراين، وقتي ميزبان مي‌داند كه در آخر ماه درآمدي دارد، بيع سلف يكي از بيع‌هاي مجاز و رايج است؛ ازاينرو انجام اين كار خارج از طاقت محسوب نمي‌شود. همچنين، وقتي چيزي در خانه است كه مي‌توان به رهن گذاشت، پس در اين قسمت زحمتي نيز وجود ندارد. بر اين اساس، ايشان خارج از طاقت خود رفتار نكرده‌اند.
بنابراين، دين مبين اسلام گرچه به تكريم مهمان، سفارش فراوان كرده است، از زياده‌روي و اسراف در اين زمينه نيز منع كرده است و به‌هيچ‌وجه به زحمت انداختن خارج از طاقت خود و خانواده را جايز نشمرده است.
وقتي ميزبان همة تلاش خود را كرد و هرچه داشت پيش روي مهمان خود گذاشت، مهمان چه وظيفه‌اي در قبال آن دارد؟ پيامبر اكرم(ص) اين وظيفه را چنين بيان كرده‌اند: «مرد (ميزبان) را همين گناه بس، كه غذايي را كه پيش برادران خود مي‌گذارد كم شمارد و مهمانان را همين گناه بس، كه آنچه را برادرشان در برابرشان مي‌گذارد كم شمارند» (برقي، 1413ق، ح 1533).
مهمان نبايد آنچه را ميزبان پيش روي او نهاده است، كم شمارد و اگر از ميزبان سطح اجتماعي بالاتري دارد و آنچه ميزبان برايش تدارك ديده است، پايين‌تر از سطح اجتماعي اوست، نبايد رفتار ميزبان را بي‌توجهي بداند؛ چراكه او هرچه داشته صادقانه پيش او نهاده است. ميزبان نيز نبايد عمل خويش را كم‌ارزش بشمارد.
معناي روايت فوق در داستاني از شيعيان ائمه به‌خوبي بيان شده است. صفوان مي‌گويد:
روزي عبداللّه‌بن‌سنان به خانة من آمد؛ گفت چيزي در خانه داري؟ گفتم: آري، پسرم را فرستاده‌ام كه گوشت و تخم مرغ بخرد. (ظاهراً صفوان، عبداللّه را دعوت كرده يا از آمدن او اطلاع داشته است). عبداللّه ناراحت شد و گفت: او را كجا فرستادي؟ هرچه زودتر او را برگردان، مگر در خانه سركه و روغن زيتون نداري؟ گفتم بله سركه و روغن زيتون هست. گفت: هرچه موجود است بياور، بي‌سبب خود را به زحمت مينداز، زيرا امام صادق(ع) فرمودهاند: «نابود باد كسي كه چيزي در خانه دارد براي برادرش نياورد و آن چيز را كوچك و بي‌ارزش شمارد و نابود باد كسي كه چيزي برايش آورند، آن را سبك شمارد» (قمي، بي‌تا، ج 2، ص 76).
ممكن است افرادي از مهماني دادن به سبب اينكه سرمايه و روزي‌اي كه مي‌توانند براي خانواده‌شان خرج كنند، بايد خرج ديگران كنند، پرهيز كنند يا ممكن است ميزباني تصور كند اگر هرچه در خانه دارد براي مهمان بياورد، ممكن است خود دچار فلاكت شود، پس در پذيرايي از مهمانش همة تلاشش را نكند. احاديث فراواني در رد اين‌گونه پندارهاي غلط نقل شده است. از منظر دين اسلام، روزي مهمان تضمين شده است و ميزبان نبايد نگران آن باشد. پيامبر خدا فرمودهاند: «مهمان، روزي خود را مي‌آورد و گناهان اهل خانه را مي‌برد» (مجلسى، 1403ق، ج 72، ص 461).
همچنين ايشان در روايت ديگري فرمودهاند: «كسي كه اطعام مي‌كند، رزق و روزي براي او سريع‌تر از سرعت فرو رفتن كارد در كوهان شتر مي‌رسد» (البرقي، 1413ق، ح 1533).
4. غذا خوردن همراه مهمان
يكي ديگر از وظايف ميزبان آن است كه پس از تهية غذا براي او، خود نيز همراه مهمان غذا بخورد. پيامبر اكرم(ص) فرمودهاند: «هركس دوست دارد خدا و رسولش او را دوست داشته باشند، با مهمانان خود غذا بخورد» (نهجالبلاغه، خ 176).
امام صادق(ع) سنت و روش پيامبر در غذا خوردن با قوم و مهمانان خود را چنين بيان كرده‌اند كه ايشان پيش از همه، دست به غذا مي‌برد و شروع به غذا خوردن مي‌كرد و آخر از همه دست از غذا مي‌كشيد تا همة مهمانان غذاي كافي خورده باشند (كليني، 1388، ج 6، ص 285).
سبب اين دستور در روايات ديگر، شرم و حياي مهمان از غذا خوردن به‌تنهايي بيان شده است. روشن است كه اگر ميزبان زودتر از مهمان دست از غذا بكشد، مهمان در ادامة غذا خوردن دچار مشكل مي‌شود و از اينكه ديگران دست از غذا كشيده‌اند او هنوز مشغول غذا خوردن است، شرم كند و با وجود گرسنگي مجبور به ترك سفره شود.
5. پرهيز از به‌كار گرفتن مهمان
همچنين ميزبان بايد توجه كند كه مهمان خود را به‌كار نگيرد؛ زيرا اين كار خلاف اصل تكريم مهمان است. ابن ابي‌يعفور مي‌گويد:
«در خانة امام صادق(ع) مهماني را ديدم؛ روزي او براي انجام كاري برخاست، حضرت به او اجازه نداد و شخصاً آن كار را انجام داد و فرمود: رسول خدا(ص) از به‌كار گرفتن مهمان، نهي فرموده است» (همان، ص 283).
در روايت ديگري از امام محمد باقر(ع) آمده است كه ايشان فرمودهاند: «به‌كار گرفتن مهمان، جفا [در حق او] ست…» (همان، ص 284).
6. وانداشتن مهمان به كاري كه دوست ندارد
وظيفة ديگر ميزبان كه در جهت وظيفة اصلي او يعني اكرام و پذيرايي شايسته از مهمان است، وانداشتن او به انجام كارهايي است كه تمايل به انجامشان ندارد. گاه ميزبان، كاري را كه خود به انجامش علاقه دارد، به گمان آنكه مهمانش نيز آن را دوست دارد، از او مي‌خواهد و بدين‌ترتيب او را در رودربايستي قرار مي‌دهد. پيامبر اكرم(ص) دراين‌باره فرمودهاند:
«هركس به خدا و روز قيامت ايمان دارد، بايد مهمانش را اكرام كند و… مي‌فرمودند: مهمانت را به انجام چيزي كه براي او سخت است، وادار نكن»
(طبرسي، 1412ق، ص 135).
7. بدرقة مهمان
شاید این مطالب را هم بپسندید:
وظيفة آخر ميزبان، بدرقة مهمان با احترام و گشاده‌رويي است. پيامبر اكرم(ص) فرمودهاند:
«يكي از حقوق مهمان، اين است كه او از اتاق تا درب خانه، همراه و بدرقه كني» (قمي، بي‌تا، ج 2، ص 76).
در روايت زيبايي از امام محمد باقر(ع) آمده است كه ايشان فرمودهاند: «… وقتي مهماني بر شما وارد شد، او را كمك كنيد و وقتي مي‌خواست از پيش شما برود، كمكش نكنيد، چراكه ماية حقارت و بي‌ارزش شدن مهمان است؛ و براي او زاد و توشه بگيريد و توشه‌اش را پاك گردانيد كه اين، سخاوت است» (كليني، 1388، ج 6، ص 284).
نكتة زيبا و ظريفي كه در اين حديث وجود دارد آن است كه كمك كردن به مهمان هنگام ورود و گرفتن چمدان‌ها و وسايل همراه او نشانة علاقة ميزبان به ورود مهمان و نشانة تكريم اوست؛ ولي هنگام رفتن مهمان، كمك كردن در جمع‌كردن وسايل و بردن آنها ممكن است براي مهمان اين سوتفاهم پيش آيد كه ميزبان از دست او خسته شده و مشتاق رفتنش است.
وظايف مهمان
1. پرهيز از مهماني ناخوانده
نخستين وظيفة انسان براي مهماني رفتن، اين است كه سرزده و بدون دعوت براي مهماني نرود. اين دستور شرع مقدس اسلام در جهت حمايت از ميزبان و راحتي اوست. همان‌طور كه گفته شد، دين مبين اسلام با وجود توصيه‌هاي فراوانش به مهماني دادن و مهماني رفتن، دو اصل را توأمان رعايت مي‌كند: نخست اكرام مهمان و ديگر مراعات آسايش ميزبان. ازاينرو، باتوجه به اصل دوم، اسلام از مهماني رفتن به‌طور سرزده نهي مي‌كند. امام صادق(ع) از اجداد بزرگوارشان و درنهايت، از پيامبر اكرم(ص) روايت مي‌كنند كه ايشان فرمودهاند:
«يا على! هشت طايفه اند كه اگر اهانت شوند بايد ملامت و سرزنش نكنند مگر خودشان را؛ كسى كه بدون دعوت بر سر سفره طعامى برود (مهمان ناخوانده)»
(مجلسى، 1403ق، ج 72، ص 444 و 452).
2. درخواست از ميزبان براي به زحمت نينداختن خود
در وظايف ميزبان گفته شد كه ميزبان بايد همة تلاش خود را براي پذيرايي خوب و شايسته از مهمان انجام دهد؛ ولي آنچه از روايت به‌دست مي‌آيد، اين است كه مهمان نيز وظيفه دارد از ميزبان بخواهد كه به‌خاطر او خود را به زحمت نيندازد و به غذايي كه در خانه موجود است اكتفا كند. يكي از ياران اميرمؤمنان(ع)، به نام حرث اعور مي‌گويد:
روزي به خدمت آن حضرت رسيدم و گفتم يا علي دوست دارم، به من افتخار دهيد و به خانة من بياييد و غذايي ميل كنيد. حضرت فرمود: به شرطي مي‌آيم كه به سبب آمدن من، خود را به زحمت و مشقت نيندازي و به همان غذاي موجود در خانه قناعت كنيد! حرث پذيرفت و اميرمؤمنان(ع) به خانة او رفت و با غذايي كم كه موجود بود ناهار را صرف كرد (قمي، بي‌تا، ج 1، ص 238).
خوشبختانه، امروزه عمل به اين وظيفه در ميان مردم رواج دارد و هنگام پذيرش دعوت مهماني، از ميزبان مي‌خواهند كه خود را به زحمت نيندازد و اصطلاح به نان و پنيري اكتفا كند.
3. همراه نبردن غيرمدعو
نخستين وظيفه مهمان در برابر دعوت ميزبان، پذيرش دعوت اوست كه پيش‌تر به آن پرداختيم. ديگر وظيفة او اين است كه مطابق محتواي دعوت، رفتار كند و به همان اندازه‌اي كه از آنان دعوت شده است، به مهماني بروند. متأسفانه، گاه اين رفتار اجتماعي نادرست از برخي افراد مشاهده مي‌شود كه هنگام اجابت دعوت ميزبان، فرزند خردسال خود را نيز همراه مي‌برند. گويا اين رفتار در زمان پيامبر اكرم(ع) نيز رايج بوده است كه ايشان در نهي از آن فرمودهاند: «هرگاه يكي از شما به مهماني دعوت شد، فرزندش را هم به دنبال خود راه نيندازد كه اگر چنين كند، كار حرامي كرده و با نافرماني وارد خانه ميزبان شده است» (محمدي ري‌شهري، 1379، ج 6، ص 457).
اين نهي نبوي براي رعايت حال ميزبان است كه چون براي تعداد مشخصي مهمان تهيه و تدارك ديده است، با افزوده شدن مهمانان ناخوانده دچار مشكل نشود؛ زيرا درهرصورت، ميزبان براي يك خردسال نيز تداركي برابر با بزرگسال مي‌بيند و اگر قرار باشد هركس فرزند خود را همراه ببرد، تعداد مهمانان بيش از حد انتظار خواهد بود و با كمبود وسايل پذيرايي روبه‌رو خواهد شد.
4. نشستن در محل تعيين‌شده
وظيفة ديگر مهمان هنگام ورود به خانه ميزبان، اين است كه تا ميزبان براي نشستن او محلي تعيين نكرده است، صبر كند و خود بلافاصله در هر جاي منزل ننشيند. امام باقر(ع) در اين‌باره فرمودهاند: «هرگاه يكي از شما به خانة برادرش وارد شد، هرجا صاحب‌خانه گفت، همان جا بنشيند؛ زيرا صاحب خانه به وضع اتاق خود از مهمان آشناتر است» (نوري، 1407ق، ج 14، ص 37، ح 16040).
ازآنجاكه گاهي خانوادة ميزبان نيز هنگام مهماني دادن در خانه حاضرند و در پذيرايي از مهمانان كمك مي‌كنند، محل نشستن مهمانان در راحتي و آرامش آنان براي رفت و آمد و انجام تداركات لازم اثر فراواني دارد. ازاينرو، چون ميزبان آگاه‌تر از ميزبان به موقعيت خانة خويش است، لازم است كه مهمان محل نشستن را از او بپرسد و اجازه بخواهد.
5. توقع بيجا نداشتن
در جهت اصل حمايت از ميزبان، شرع اسلام به مهمان توصيه مي‌كند كه از درخواست‌ها و تقاضاهاي نابه‌جا كه براي ميزبان زحمت‌آور است، بپرهيزد. مهمان خوب كسي است كه وقتي به خانه كسي مي‌رود، بخصوص اگر بدون اطلاع قبلي است، توقع و انتظار را از خود دور كند، تا جاي هيچ گِله‌اي نباشد.
يكي از مسلمانان صدر اسلام به نام ابو وائل مي‌گويد:
من به اتفاق دوستم به خانة سلمان فارسي رفتيم و مدتي نشستيم. هنگام غذا فرا رسيد. سلمان گفت: اگر رسول خدا(ص) از تكلف و خويشتن را به‌زحمت‌افكندن نهي نكرده بود، برايتان غذاي بهتري فراهم ساختم. سپس برخاست و مقداري نان و نمك آورد و در برابر مهمانان گذاشت. دوستم گفت: كاش همراه اين نمك، مقداري مرزه و آويشن بود. سلمان برخاست و ظرف آب خويش را گرو نهاد و كمي مرزه فراهم كرد و سر سفره نهاد. وقتي غذا را خورديم، دوستم گفت:
خدا را شكر كه به روزيِ خدا قانعيم! سلمان گفت: اگر به رزق خدا قانع بودي، الان ظرف آب من در گرو نبود!
(طبرسي، 1412ق، ص 135).
6. كوتاه بودن زمان مهماني
وظيفة ديگر مهمان، رعايت مدت مهمان بودن است. براساس روايات، مدت زماني كه عنوان مهمان بر فرد نهاده مي‌شود و ميزبان وظايف خاص خود را بايد نسبت به او انجام دهد، سه روز و دو شب است. پس از اين مدت، ديگر او مهمان نيست و مانند ديگر اعضاي خانواده خواهد بود؛ ازاينرو تكريم و پذيرايي او به اندازة ديگر اعضاي خانواده است و بر ميزبان لازم نيست كه در پذيرايي از او خود را به تكلف بيندازد. پيامبر اكرم(ص) فرمودهاند:
«مهمان تا دو شب پذيرايي مي‌شود؛ از شب سوم جزو اهل خانه به‌شمار مي‌آيد و هرچه رسيد بخورد»
(نوري، 1407ق، ج 17، ص 88، ح 20819). «مهماني يك، دو و سه روز است. بعد از آن هرچه به او دهي صدقه شمرده مي‌شود» (همان، ج 14، ص 37، ح 16038).
از اين روايات مي‌توان به‌طور ضمني نتيجه گرفت كه چون تكريم و پذيرايي مهمان براي ميزبان زحمت دارد، شارع مقدس، با وجود توصيه‌هاي فراوان به مهماني دادن و تكريم مهمان، به طولاني شدن اين زحمت راضي نيست، و از مهمان مي‌خواهد كه مدت مهماني‌اش را كوتاه كند، به‌طوري‌كه بيشتر از سه روز و دو شب نباشد. اما در صورت ضرورت و نياز به افزايش اين زمان، مهمان بايد خود توجه داشته باشد كه ديگر در آن خانه مهمان نيست و نبايد انتظار تكريم و پذيرايي مانند روزهاي اول را داشته باشد، بلكه حتي بايد در كارهاي خانه به ميزبان كمك كند؛ بنابراين اين رفتار خيلي خوبي است كه برخي افراد در ابتداي ورودشان به منزل ميزبان، هديه‌اي به او مي‌دهند و در ادامه براي كمك به حال ميزبان و كم شدن زحمت او، در تهية غذا و ديگر مايحتاج خانه به ميزبان كمك مي‌كنند.
7. فرمانبرداري و تبعيت از ميزبان
از وظايف ديگر مهمان، در مدتي كه در منزل ميزبان به سر مي‌برد، تبعيت و فرمانبرداري از او است. اين دستور شرع اسلام نيز در جهت زحمت كمتر ميزبان است. ميزبان، از وضعيت و امكانات مادي و معنوي خود براي پذيرايي از مهمان آگاه است؛ ازاينرو، مهمان بايد مراعات حال او را بكند و با درخواست‌هاي بيجا سبب زحمت او نشود. گاه مشاهده مي‌شود كه مهمان درخواست‌هاي بيجا از ميزبان دارد و از او مي‌خواهد كه او را به فلان جاي ديدني شهر ببرد يا فلان غذا را برايش درست كند. در ادامه روايتي كه دربارة مهماني سرزده نرفتن ذكر شد، پيامبر اكرم(ص) يكي ديگر از هشت طايفه‌اي كه در صورت اهانت ديدن، نبايد غير خود را ملامت كند، كسي را گفته‌اند كه به صاحب‌خانه، فرمان مي‌دهد: «ياعلى! هشت طايفهاند كه اگر اهانت شوند بايد ملامت و سرزنش نكنند مگر خودشان را كسى كه بدون دعوت به‌سر سفره طعامى برود؛ كسي كه به صاحب‌خانه امر كند؛…» (مجلسى، 1403ق، ج 72، ص 444).
اهميت تبعيت از ميزبان تا آنجاست كه مهمان از روزة مستحبي گرفتن بدون اجازة صاحب‌خانه منع شده است. امام صادق(ع) از حضرت رسول اكرم(ص) نقل مي‌كنند كه ايشان فرمودهاند:
«هركس بر قومي مهمان شد، بدون اجازه صاحب‌خانه، روزة مستحبي نگيرد»
(نوري، 1407ق، ج 7، ص 555؛ كليني، 1388، ج 4، ص 151).
8. چشم نگهداشتن
يكي ديگر از وظايف مهمان از زمان ورود به منزل ميزبان، چشم نگهداشتن از محرمات است كه شامل چشم نگهداشتن از تجسس و وارسي قسمت‌هاي مختلف منزل ميزبان، چشم نگهداشتن از نامحرم و امور ديگر مي‌شود. به‌هرحال، ممكن است خانوادة ميزبان براي عرض ادب حاضر شوند و برحسب درجة آشنايي و خويشاوندي، با پوششي متفاوت از بيرون منزل، در برابر مهمان نمايان شوند؛ ازاينرو، وظيفة مهمان چشم‌پاكي در برابر همسر، دختر و خانوادة ميزبان است. همچنين، چشم نگهداشتن از قسمت‌هايي از منزل كه اندروني و حريم خصوصي شمرده مي‌شود و متعلق به خانوادة ميزبان است. اميرمؤمنان(ع) فرمودهاند: «خداوند به مسيح ـ علي نبينا و آله و عليه‌السلام ـ وحي كرد كه به بني‌اسرائيل بگو در هيچ خانه‌اي از خانه‌هاي [بندگان] من وارد نشويد مگر با چشم‌هاي خاشع و به زيرافتاده، قلوب پاك و طاهر، دست‌هاي امين و پاك. و به بني‌اسرائيل خبر بده كه من دعاي هيچ‌كس از بندگانم را كه ظلمي بر گردنش باشد اجابت نمي‌كنم» (ابي‌فراس، بي‌تا، ج 1، ص 63).
9. عدم تجسس
يكي ديگر از وظايف مهم مهمان در زماني كه در منزل ميزبان سپري مي‌كند، پرهيز از تجسس در امور خصوصي ميزبان است. به‌هرحال، ميزبان به مهمان اعتماد كرده و او را به منزل خود دعوت كرده است. در برابر اين اعتماد و لطف او، مهمان نيز بايد مراقب رفتار و كردار خود باشد. در مهماني‌هايي كه ممكن است چند روز طول بكشد، گاه پيش مي‌آيد كه مهمان احساس صميمت بيش از اندازه كرده و بدون اجازه ميزبان به قسمت‌هاي گوناگون منزل او مي‌رود. يا پرسش‌هايي پرشمار از امور خصوصي ميزبان و خانواده‌اش مي‌پرسد و مي‌كوشد از نحوة زندگي و درآمد آنان و روابط خانوادگي، كاري و غيره آگاهي يابد و چه‌بسا با اين پرسش‌ها سبب آزردگي ميزبان شود. شرع مقدس اسلام به‌طوركلي، چه مهمان و چه غير او را، از تجسس در امور خصوصي ديگران نهي كرده است. مهم‌ترين دليل بر حرمت تجسس در امور شخصي ديگران، آية دوازده سورة حجرات است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا»؛ اي كساني كه ايمان آورده‌ايد، از بسياري از ظن‌ها و گمانه‌زني‌ها بپرهيزيد؛ همانا بعضي از ظن‌ها گناه هستند و تجسس نكنيد… .
پيامبر اكرم(ص) در روايتي مي‌فرمايند: «از عيوب و اسرار پنهاني مؤمنين جست‌وجونكنيد؛ چراكه هركس از عيوب مردم تجسس كند خداوند نيز از عيوب او تجسس مي‌كند و هركس خداوند از عيوبش تجسس كند مفتضح و بي‌آبرو خواهد شد، گرچه در گوشه خانه‌اش لغزشي كرده باشد» (محمدي ري‌شهري، 1379، ج 3، ص 2208).
10. رازداري
وقتي مهمان وارد خانه ميزبان مي‌شود، خواسته يا ناخواسته، بر نحوة زندگي ميزبان و خانواده‌اش، سطح زندگي و مشكلاتشان آگاه مي‌شود. شرع اسلام در اينجا به رازداري توصيه مي‌كند. وقتي مهمان بر اسرار ميزبان آگاه شد، اجازة خارج كردن، اطلاعات و سخن گفتن از اسرار، سطح زندگي و مشكلات ميزبان و خانواده‌اش را ندارد. پيامبر اكرم(ص)، كساني را كه در مجالس دوستان و آشنايان حاضر مي‌شوند و از مسائل خصوصي آنان مطلع مي‌شوند، به رازداري توصيه مي‌كنند و مي‌فرمايند: «در مـجلس‌ها امـانت‌دار باشيد؛ فـاش كردن راز برادرت خيانت است؛ از اين كار دوري كن؛ و از نشست‌هاي عشيره‌اي بپرهيز» (مجلسى، 1403ق، ج 77، ص 89، ح 3).
نتيجه‌گيري
آنچه از بررسي روايات اسلامي دربارة آداب مهماني به‌دست مي‌آيد اين است كه شرع مقدس اسلام به سبب فوايد اجتماعي بسيار فراوان مهماني، از جمله ايجاد صلة رحم، ايجاد انس و الفت ميان خويشاوندان، همسايگان و امت اسلامي، آگاهي از احوال يكديگر و كمك به هم، دستگيري از خانواده‌هاي مستمند و فقير كه محتاج غذاي روزانه‌اند، جلوگيري از تنهايي افراد و مشكلات روحي و رواني ناشي از آن و… توصية مؤكد به مهماني دادن مي‌كند؛ ولي درعين‌حال، مي‌كوشد با كمترين هزينه براي هر دو طرف ميزبان و مهمان، اين كار مهم صورت گيرد. ازاينرو، دو اصل مهم، همراه هم، در آداب مهماني توصيه مي‌شود: نخست مراعات راحتي و آسايش ميزبان و ديگر اكرام شايستة مهمان.
شرع مقدس اسلام از سويي مي‌كوشد اين رفتار اجتماعي مفيد با كمترين هزينه براي ميزبان شكل گيرد؛ ازاينرو، در عين توصيه به اكرام مهمان و پذيرايي شايسته از او، به ميزبان دستور مي‌دهد كه از تكلف بيجا و به سختي انداختن خود و خانواده براي مهماني پرهيز كند و با آنچه در طاقتش است به پذيرايي از مهمان اقدام كند. از سوي ديگر به مهمان توصيه مي‌كند كه آنچه را ميزبان براي او تدارك ديده است كم نشمارد و توقع بيجا از ميزبان نداشته باشد و تحت امر ميزبان باشد.
ابن‌اعسم از شعراي عرب، دستورهاي مهمانداري را به‌خوبي در شعري جمع كرده كه ترجمة فارسي آن چنين است:
1. مهمان، هنگامي‌كه مي‌آيد روزي خود را مي‌آورد هركسي رزقي دارد و بدان مي‌رسد؛
2. او را با خنده و چهرة باز استقبال كرده و تا اندازة توان، خوب از او پذيرايي كن.
3. مهمان بايد به آنچه برايش مي‌آوري، خوشنود باشد و تو را به قرض گرفتن وادار ندارد.
4. مهمان را احترام كن و او را براي كار به خدمت نگير.
5. اگر ناگهان برادر مسلمانت به خانه‌ات آمد، به آنچه موجود است اكتفا كن، ولي اگر او را رسماً دعوت كردي، زحمت بكش و او را آبرومندانه، پذيرايي كن.
6. شايسته است كه خودت با مهمان، بر سر سفره غذا بخوري و پيش از اينكه مهمان كنار برود، دست از غذا خوردن نكشي.
7. سزاوار است كه مهمان را تا درب منزل بدرقه كني و اگر مركب دارد، برايش ركاب بگيري (محقق، نقل از: مجلسي، 1403 ق، ج 15، ص 241).
منابع
نهج البلاغه (بي‌تا)، ترجمة جعفر شهيدي، قم، دار الهجرة.
ابي فراس، ورام‌بن (بي تا)، تنبيه‌الخواطر، قم، مكتبة‌الفقيه.
برقي، احمد‌بن‌محمد‌بن خالد (1413ق)، المحاسن، تحقيق سيدمهدي رجائي، قم، المجمع العالمي‌لاهل البيت.
حر عاملي، محمدبن حسن (1409ق)، وسائل الشيعة، بيروت، مؤسسه آل البيت.
حميري قمي، عبدالله‌بن‌جعفر (1413ق)، قرب الاسناد، قم، مؤسسه آل البيت.
ديلمي، حسن‌بن ابي‌الحسن (1412ق)، إرشاد القلوب، بيجا، شريف رضي.
راوندي، قطب‌الدين (1407ق)، الدعوات، قم، چاپ مدرسه امام مهدي(عج).
شعيري، تاج‌الدين (1363)، جامع‌الأخبار، بيجا، رضي.
صدوق، محمدبن علي (1378ق)، عيون أخبار الرِّضا، بيجا، جهان.
طبرسي، فضل‌بن حسن (1412ق)، مكارم الأخلاق، بيجا، شريف رضي.
قمي، شيخ عباس، (بي‌تا)، سفينة البحار، بيروت، مؤسسه الوفاء.
كليني، محمد‌بن‌يعقوب (1388)، اصول الكافى، تحقيق علي‌اكبر غفاري، چ سوم، تهران، دارالكتب الاسلاميه.
متقي هندي، حسام الدين (1389ق)، كنز العمال في سنن الاقوال و الافعال، بيروت، مكتبة التراث الاسلامي.
مجلسى، محمدباقر (1403ق)، بحار‌الأنوار، چ سوم، بيروت، دار احياء التراث.
ـــــ (1383)، حلية المتقين، بيجا، قائم.
محقق، حجت، آداب مهمانداري، در : http://www.ensani.ir
محمدي ري‌شهري، محمد (1379)، ميزان الحكمة، ترجمة محمدرضا شيخي، چ دوم، قم، دارالحديث.
نوري، ميرزا حسين (1407ق)، مستدرك الوسائل و مستنبط الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البيت(ع).
حسين اترك
معرفت اخلاقي 12/پاييز – زمستان 92
