منظور از «اهل ذکر» در آیه«فاسئلوا اهل الذکر» چه کسانى هستند؟

منظور از «اهل ذکر» در آیه «فاسئلوا أهل الذکر»

پرسش : منظور از «اهل ذکر» در آیه«فاسئلوا اهل الذکر» چه کسانى هستند؟

پاسخ اجمالی

«ذِکر» به معنى آگاهى و اطلاع است و«اهل ذکر» مفهوم وسیعى دارد که همه آگاهان و اهل اطلاع را در زمینه هاى مختلف شامل مى شود. لذا «قرآن مجید» و شخص پیامبر(ص) مصداق روشن«ذکر» اند. به این ترتیب امامان معصوم که اهل بیت او و وارث علم او هستند، روشن ترین مصداق«اهل الذکر» هستند. همچنان که در بسیارى از تفاسیر و کتابهای اهل سنت، از ابن عباس نقل شده که: اهل ذکر محمّد و على و فاطمه و حسن و حسین(ع) هستند. و این معنا منافاتى با عمومیت مفهوم آیه و همچنین شأن نزول آن ندارد.

پاسخ تفصیلی

خداى متعال در آیه43 سوره«نحل» مى فرماید: (اگر این موضوع را نمى دانید بروید و از اهل اطلاع بپرسید)؛ «فَسْئَلُوا اَهْلَ الذِّکْرِ اِنْ کُنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ».
«ذِکر» به معنى آگاهى و اطلاع است و «اهل ذکر» مفهوم وسیعى دارد که همه آگاهان و اهل اطلاع را در زمینه هاى مختلف، شامل مى شود، و اگر بسیارى از مفسرین «اهل ذکر» را در اینجا به معنى علماى اهل کتاب تفسیر کرده اند نه به این معنى است که، اهل ذکر مفهوم محدودى داشته باشد، بلکه در واقع از قبیل تطبیق کلى بر مصداق است.
در روایات متعددى که از ناحیه اهل بیت(علیهم السلام) وارد شده، مى خوانیم:

اهل ذکر امامان(علیهم السلام) هستند، از جمله در روایتى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) که در پاسخ سوال از آیه فوق فرمود: «نَحْنُ اَهْلُ الذِّکْرِ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ»؛ (ما اهل ذکریم، و از ما باید سوال شود).(1)
و در روایت دیگرى امام باقر(علیه السلام) در تفسیرهمین آیه فرمود: «الذِّکْرُ الْقُرْآنُ، وَ آلُ الرَّسُولِ اَهْلُ الذِّکْرِ، وَ هُمُ الْمَسْئُولُونَ»؛ (ذکر، قرآن است، و اهل بیتپیامبر(صلى الله علیه وآله) اهل ذکرند، و از آنها باید سوال کرد).(2)
در بعضى دیگر مى خوانیم: «ذکر» شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله) است و اهل بیت او «اهل الذکر» هستند.(3)
روایات متعدد دیگرى نیز به همین مضمون رسیده.

در بسیارى از تفاسیر و کتب اهل سنت، نیز روایاتى به همین مضمون مى خوانیم از جمله در تفسیرهاى دوازده گانه معروف اهل سنت از «ابن عباس» در ذیل آیه فوق چنین نقل شده که: «هُوَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِىٌّ وَ فاطِمَهُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ(علیهم السلام) هُمْ اَهْلُ الذِّکْرِ وَالْعِلْمِ وَ الْعَقْلِ وَ الْبَیانِ»؛ (اینان محمّد و على و فاطمه و حسن و حسین(علیهم السلام) هستند آنها اهل ذکر، و اهل علم و عقل و بیان اند).
این نخستین بار نیست ما در روایاتى که در تفسیرآیات قرآن وارد شده، بیان مصداق هاى معینى را مى بینیم که مفهوم وسیع آیه را هرگز محدود نمى کند.
و همان گونه که گفتیم: «ذکر» به معنى هر گونه آگاهى و یاد آورى و اطلاع است، و «اهل الذکر»، آگاهان و مطلعین را در همه زمینه ها در بر مى گیرد.
ولى، از آنجا که قرآن مجید نمونه بارز یادآورى و علم و آگاهى است به آن «ذکر» اطلاق شده و همچنین شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیز مصداق روشن «ذکر» است.
به همین ترتیب امامان معصوم که اهل بیت او و وارث علم او هستند، روشن ترین مصداق «اهل الذکر» اند.
ولى، قبول این مساله هیچگونه منافاتى با عمومیت مفهوم آیه و همچنین مورد نزول آن ـ که دانشمندان اهل کتاباند ـ ندارد، و به همین دلیل علماى اصول و فقهاى ما در مباحث مربوط به «اجتهاد و تقلید» و پیروى ناآگاهان در مسائل دینى از آگاهان و مجتهدین به این آیهاستدلال کرده اند.(4)

پی نوشت:

(1). تفسیر «نور الثقلین»، جلد 3، صفحات 55 و 56.(2). همان مدرک.
(3). همان مدرک.
(4). گرد آوري از کتاب: تفسیر نمونه، آيت الله العظمي مکارم شيرازي، دارالکتب الإسلامیه، چاپ بیست و هفتم، ج 11، ص 270