معنی حدیث العلم نقطه كثرها الجاهلون

آقا معناى اين حديث چيست كه حضرت على(ع) فرمودند: علم يك نقطه بيش نبود يا نيست جاهلان آن را زياد كردند؟ اين نقطه همان نقطه باى بسم الله الرحمن الرحيم سوره حمد است؟

در پاسخ به مطالب ذيل وجه كنيد:

1- العلم نقطه كثرها الجاهلون مطلبى جداى از نقطه تحت بسم الله است و دو موضوع جداگانه مى باشند.

2- روايت العلم نقطه كثرها الجاهلون در برخى از كتاب‏هاى شيعه، از جمله عوالى اللئالى، ابن أبى جهمور احسائى، ج 4، ص 129 و حقائق الإيمان، شهيد ثانى، ص 167 و شرح إحقاق الحق، مرحوم آيه الله مرعشى، ج 32، ص 51 نقل شده است. همچنين در برخى از كتاب‏هاى اهل سنت از جمله: كشف الخفاء، عجلونى، ج 2، ص 67 و تفسير ابن عربى، ج 2، ص 305 و ينابيع الموده لذوى القربى، قندوزى، ج 1، ص 213 و ج 3، ص 212 و تاج العروس، زبيدى، ج 10، ص 435 و… آمده است ولى در هيچ يك از اين كتاب‏ها براى اين روايت سندى ذكر نشده است اما از آن‏جايى كه متن روايت بسيار قوى است و چنين گفتارى از غير معصوم امكان صدور ندارد، مى‏شود به آن اعتماد كرد. در واقع قوت متن خود بهترين شاهد است بر اين كه اين روايت از امام على عليه السلام مى باشد. (والله اعلم) از طرف ديگر اين روايت آن قدر معروف بوده است كه بسيارى از بزرگان شيعه و سنى نه تنها صحت آن را قبول داشته‏اند بلكه براى توضيح و تبيين آن كتاب‏هاى مفصلى نوشته‏اند. كه به چند نمونه از اين كتاب‏ها اشاره مى‏كنيم:

1 النقطه القدسيه، منسوب به خواجه نصير الدين طوسى.

مرحوم آقا بزرگ طهرانى در اين باره مى‏نويسد:

(النقطه القدسيه) منسوب إلى الخواجه نصير الطوسى م‏د 672 قم‏د 1434 فى بيان قول على (ع) العلم نقطه فأورد اثنى عشر آيه فى بيان معان عرفانيه حروفيه للنقطه. أوله: [شرق نور الإلهيه فتجلى لأعيان الماهيه وألبسها الوجود بعنايه الجود…] موجوده فى آخر مجموعه كتبت 1284 عند (المشكاه).

الذريعه، آقا بزرگ الطهرانى، ج 24، ص

293 (كتاب نقطه قدسيه) منسوب به خواجه نصير الدين طوسى متوفى 672 قمرى در بيان كلام على عليه السلام كه علم نقطه اى بيش نبوده است. در بيان وتوضيح معانى عرفانى وحروفى آن به دوازده آيه استناد كرده است و كه اولى از آن چنين است: با تجلى و درخشش نور الهى همه موجودات مادى لباس وجود بر تن كرد وحقيقت ماهيات تجلى يافت.

و حسن الأمين در كتاب مستدركات أعيان الشيعه مى‏نويسد:

النقطه القدسيه: وهى رساله ألفها الخواجه فى شرح وبيان قول الإمام أمير المؤمنين على عليه السلام: ان العلم نقطه.

مستدركات أعيان الشيعه، حسن الأمين، ج 1، ص 236.

نقطه قدسيه رساله ايست كه خواجه (طوسى) در شرح وبيان كلام امير مومنان على عليه السلام تدوين كرده است كه حضرت فرمودند علم يك نقطه است.

و سيد اعجاز حسين نيز در كتاب كشف الحجب والأستار، ص 588 مى‏نويسد:

النقطه القدسيه لسلطان الحكماء نصير المله والدين محمد ابن محمد بن الحسن الطوسى المتوفى سنه اثنتين وسبعين وستمائه فى بيان قول مولانا على بن أبى طالب عليه السلام العلم نقطه أوله شرق نور الآلهيه فتجلى لأعيان الماهيه والبسها الوجود بعنايه الجود الخ.

نقطه قدسيه نوشته سلطان الحكما محمد بن محمد بن الحسن طوسى متوفى 672 در بيان كلام امير مومنان على عليه السلام آورده است كه حضرت فرمودند علم يك نقطه است. در اول آن كتاب آمده است كه: نور الهى درخشيد در همه حقيقت ماهيات تجلى يافت وبا جود وبخشش خود به آنها لباس وجود پوشانيد.

2. مثنوى فى شرح حديث العلم نقطه كثرها الجاهلون، كه مرحوم آقا بزرگ تهرانى در كتاب الذريعه، ج 19، ص 223 اين كتاب را به جلال الدين على عنقا الطالقانى نسبت مى‏دهد.

3. زياده البسطه فى بيان العلم نقطه، تأليف عبد الغنى ابن إسماعيل النابلسى حنفى، متوفاى 1143 ه ق. وى از علماى بزرگ اهل سنت است كه كتاب‏هاى فراوانى نوشته است.

رك: مقدمه كشف النور تأليف همين مؤلف.

4. نثر الدر وبسطه فى بيان كون العلم نقطه، تأليف احمد بن محيى الدين مالكى.

عمر كحاله، از علماى وهابى در كتاب معجم المؤلفين مى‏نويسد:

أحمد بن محيى الدين بن مصطفى الاغريسى الجزائرى، ثم الدمشقى، المالكى. صوفى فقيه، مؤرخ. ولد بالقيطنه من ضواحى وهران فى شعبان، وتوفى بدمشق. من مؤلفاته: تاريخ فى سيره أخيه الأمير عبد القادر، نثر الدر وبسطه فى بيان كون العلم نقطه.

معجم المؤلفين، عمر كحاله، ج 2، ص 173.

احمد بن محيى الدين بن مصطفى الاغريسى جزائرى دمشقى مالكى صوفى فقيه و تاريخ نويس در قيطنه از اطراف وهران در ماه شعبان بدنيا آمد و در دمشق از دنيا رفت. از نوشته هاى وى كتابى است تاريخى در مورد سيره وشرح حال برادرش، پادشاه عبد القادر است و همچنين كتاب نثر الدرر وبسطه فى بيان كون العلم نقطه.

اين آثار نشان دهنده صحت اين روايت نزد انديشمندان وبزرگانى مانند خواجه طوسى است كه در شرح آن كتابى مستقل مى نويسد و گر نه بزرگانى همچون خواجه نصير الدين طوسى، هرگز حاضر نيستند عمر عزيزشان را براى شرح روايتى صرف كنند كه صحتش براى آن‏ها ثابت نباشد.

از اين‏ها گذشته، بسيارى از بزرگان شيعه در شرح اين روايت مطالب مفصلى نوشته ‏اند از جمله مرحوم ملاهادى سبزوارى رحمت الله عليه در كتاب شرح الأسماء الحسنى، ج 1، ص 136 ج 137 در اين باره مى‏نويسد:

وقد روى عن سيد العارفين وقبله الموحدين على (عليه السلام) العلم نقطه كثرها الجاهلون وهذه النقطه هى النقطه التى هى أصل النقوش التكوينيه والخطوط الوجوديه وأرقام الحروف العاليه والعلم والمعلوم بالذات متحدان ويؤيده ان النقطه مأه وأربعه وستون بعدد الجمل من الحروف والنقاط والأعاريب إشاره إلى أن كلها منازل النقطه أو هذا عدد الجيم من لفظ الجمل زبرا والميم واللام منه زبرا وبينه وصورته الرقميه 64 أو هى أحد عشر لان رقم الألف والمائه والعشره والواحد واحد بحذف الصفر لان أصل الاعداد ومقومها هو الواحد كما مر وكذا رقم الستين عند الترقى إلى جانب الوحده بحذف الصفر ورقم السته واحد واحد عشر هو عدد هو وهنا معنى لطيف وهو ان النقطه يصير نطقه بتقديم الطاء على القاف أو بالقلب بالقاعده التى أشرنا إليها فان النون هو الهاء إذا ترقى بحذف الصفر والها هو النون إذا تنزل فالقاف إذا ترقى إلى جانب الواحد فهو عشره والعشره بعد التسعه التى هى الطاء رتبه فالمعنى ان العلم منطو فى النقطه وهو ان النطق هو وقد مر ان التوحيد الحق هو الله وقال تعالى حتى يتبين لهم انه الحق والها وهو واحد لأنه إذا اعتبر مع بينته يصير سته عدد الواو فيكون هو وجه اخر هو ان النون منها نون النور والقاف قاف القدره وطه خاتم الأنبياء محمد صلى الله عليه وآله طه ما أنزلنا عليك القران لتشقى وطه أربعه عشر بعدد ساداتنا المعصومين وكلهم نور واحد وقد مر ان الطاء ادم والها حوا لان صورتها الرقميه المفصله…

از سرور عارفان وقبله يكتا پرستان على عليه السلام روايت شده است كه فرمود: علم يك نقطه است و نادان ها آن را زياد كرده اند. اين نقطه همان نقطه ايست كه اصل شكل هاى وجودى (حقيقت وجود) و خطوط آن را (جهات وجود) ونيز اعداد حروف عاليه را (مقصود اعداد حروف به طريقه ابجد است كه همگى آنها از زياد شدن عدد يك ج الف- تشكيل شده اند) تشكيل مى دهد. و نيز علم و معلومى را كه در حقيقت با هم يكى هستند. (يعنى علمى كه با واقع يكى است و خطا ندارد. به خلاف علم ها و اعتقاد هاى ما) و مؤيد اين مطلب آن است كه نقطه به عدد ابجد 164 است وقتى كه به صورت حروف و نقاط و حركات به حساب آيد، اشاره به اين دارد كه همگى آن ها (حروف و جمل وحركات) محل قرار گرفتن نقطه هستند. يا اينكه عدد حرف جيم از لفظ «جمل» با حركت فتح و ميم و لام از آن با حركت فتح با حركات و حروف و صورت عددى آن 64 است.

يا اينكه صورت عددى آن را 11 حساب مى نمايند زيرا الف، صد، ده ويك در حساب به يك صورت جمع مى شوند زيرا هنگام جمع (در روشى خاص در علم جبر) صفر آن را به حساب نمى آورند. زيرا اصل اعداد و درست كننده تمام اعداد يك است همانطور كه گذشت. ورقم 60 در هنگام شمارش به سمت بالا (جمع اعداد حروف آن با يكديگر) به سمت يك مى رود وقتى كه صفر آن را حذف كنيد. پس بدرستيكه آن ده است وده بعد از نه به حساب جمل همان طاء است از جهت مرتبه حروف، پس معنى آن است كه علم پوشيده شده است در يك نقطه و آن اين است كه اصل كلام ج هو ج است وگذشت كه توحيد درست جمله ج هو الله ج است وخداوند فرموده است تا براى مردم آشكار شود كه اوست حق (هو الحق) وهاء در عدد يك است. زيرا وقتى هاء را با حروف كامل آن (هاء) حساب كنيم 6 مى شود و آن عدد واو است. پس جمع بين ها با واو است كه مى شود: هو.

به صورت ديگرى نيز مى توان گفت كه: مقصود از نون نقطه نور است وقاف براى كلمه قدرت است و طه (در آخر كلمه) مقصود خاتم پيغمبران است محمد صلى الله عليه وآله وسلم كه در قرآن است طه ما انزلنا عليك القرآن لتشقى و طه 14 است به عدد بزرگان وسروران معصوم ما عليهم السلام وهمگى آنها يك نور هستند وگذشت كه طاء آدم است و هاء حواء….

و سيد مهدى رجائى در پاروقى كتاب در كتاب نور البراهين تأليف سيد نعمت الله جزائرى، ج 1، پاورقى ص 99 به نقل از ابن أبى جمهور مى‏نويسد:

قال المحقق ابن جمهور فى حواشى كتابه: المراد بالنقطه هاهنا النقطه التمييزيه التى بها يميز العابد من المعبود والرب من المربوب، لان الوجود فى الحقيقه واحد، وإنما تكثر وتعدد عند التقييد والتنزل، وإنما نسبت الإضافات بقيد الامكان، ولهذا يقولون: التوحيد اسقاط الإضافات، لأنه عند اسقاط النقطه التمييزيه لا يبقى شئ إلا الوجود المحض، ويضمحل ما عداه. وأشار إلى ذلك بقوله (كثرها الجاهلون) لأنهم يلاحظون تلك الإضافات، فيعتقدون تعدد الواجب وتكثره، حتى أنهم جعلوه من الأمور الكليه الصادقه على الجزئيات المتعدده، حتى اختلفوا فى كونه متواطئا ومشككا، وذلك عند أهل التحقيق جهاله، لأنه ينافى التوحيد الذى مقتضى الوجود ولازمه الذاتى، لان الوحده ذاتى من ذاتياته، والتعدد أمر عارض له، فمن نظر تحقيق العلم إلى تلك النقطه، وعلم أن التمييز والتعدد إنما هو بسببها لم يعتقد تكثر الوجود البته، ولا خروجه عن وحدته الصرفه، فبقى عالما لم يخرج إلى الجهل، فهذا معنى قوله (العلم نقطه) يعنى: أن معرفه تلك النقطه والتحقيق بها هو حقيقه العلم الذى عقل عنه أهل الجهل.

ابن جمهور در حاشيه كتابش گفته است كه: مقصود از نقطه در اين جا نقطه شناخت است كه به وسيله آن پرستش كننده از پرستش شونده مشخص مى شود و پروردگار از پرورده زيرا وجود در حقيقت يكى است و تكثر و زياد شدن آن به علت نسبت هاست و ارتباطات به قيد امكان. و به همين دليل مى گويند توحيد به حساب نياوردن نسبت هاست. چون در هنگام به حساب نياوردن اسباب تمايز وافتراق همه چيز يكى مى شود وفقط وجود محض مى ماندو غير او از بين مى رود. و به همين مطلب ونكته امام (ع) در سخنش اشاره دارد كه فرمود: جاهلان آن را زياد كردند. زيرا ايشان به نسبت ها و ارتباطات نگاه مى كنند. پس گمان مى كنند كه ما چند واجب الوجود داريم. حتى بعضى واجب الوجود را يك امر كلى فرض كرده اند كه مى تواند چندين مصداق پيدا كند. حتى اختلاف پيدا كرده اند كه آيا وجوب وجود قابل زياد و كم شدن است يا خير (متواطى است يا مشكك). اما كسانى كه نظر درست دارند همه اينها را اشتباه مى دانند. زيرا تمامى اينها با توحيد خداوند كه لازمه ذاتى وجود وى است منافات دارد زيرا وحدت ذاتى از ذاتيات خداونداست و تعدد امرى است عارض بر وحدت. پس كسى كه با دقت علمى به آن نقطه توجه كند و بداند كه فرق به سبب همان نقطه است مى داند ديگر به كثرت وجود اعتقاد پيدا نخواهد كرد. و گمان نخواهد كرد كه خداوند از يكى بودن (و بسيط بودن) خارج شده است. پس او عالم باقى مى ماند و به سوى جهل نرفته است.

اين معناى كلام حضرت است كه فرمودند علم يك نقطه است. يعنى شناخت آن نقطه و علم به حقيقت آن، حقيقت علم است كه نادانان از درك آن عاجز مى باشند

3- در موردحديث نقطه تحت باء مشهور اين مضمون است: همه قرآن در سوره حمد است وهمه حمد دربسم الله وهمه بسم الله در باء آن وعلى (ع) هم نقطه آن باء مى باشد.

4- اين روايت (انا نقطه تحت با بسم الله) در كتب شيعه يافت نشد البته در كتب برخى از عرفاى متاخر، بدون ذكر سندى اين روايت ذكر شده است ازاين رو از نظر سند قابل دفاع نيست.

3- اگر حديث صحيح باشد مى توان يكى از معانى آن را چنين بيان كرد:

الف- همان گونه كه باء بسم الله سر آغاز آيات نوشتارى و تدوينى الهى است، وجود امير المومنين على عليه السلام نيز كه ولى الله اعظم و مصداق انسان كامل است سر آغاز آيات تكوينى و انفسى الهى است. آن اولين حرف از آيات نوشتارى و اين اولين شخص از آيات وجودى و عينى است و هر دو نشانه خدا هستند.

ب- و نيز مى توان گفت: هدف قرآن تربيت انسان هاست وبراى رسيدن به اين هدف مى بايست اصول اعتقادى افراد را تصحيح كند لذا كل قرآن راكه نگاه كنيد همه اش از اصول اعتقادى سرشار است. اصول دين را بيان مى كتدوبا اين اصول اساس تربيت انسانها را دنبال مى كند. حالاهمين روح اعتقادى را در سوره حمد مى بينيم كه به همه اصول پنجگانه دين اشاره شده است. همين اصول با ظرافتى در بسم الله الرحمن الرحيم آمده است وخصوصا به اصل توحيد پافشارى شده است. وهمين اصل توحيد را در باء بسم الله مشاهده مى كنيم چرا كه با ء را به معنى ابتدا يا استعانت يا… كه بگيريم باز هم روح توحيد را مشاهده مى كنيم. با اين توضيح اگر على (ع) را نقطه اين باء فرض كنيم براى اين است كه او اول موحد بود. لذا باء بدون نقطه بى معنى است واسلام يا دين بدون على هم بدون موحد است. وعلى است ميزان ومعيار تشخيص موحدين واقعى. پرسمان/.