اهمیت عید قربان از منظر آیت الله مکارم شیرازی

واکاوی فلسفۀ وجودی عید قربان از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظلّه)

چکیده: عید سعید قربان به عنوان فرصتی مهم و کلیدی برای تقرب الی الله مطرح است. عیدی که انسان­ها در سایۀ عبودیت و بندگی، نغمۀ اطاعت از فرمان خدا را سر می دهند، لذا فرمانِ خداوند متعال مبنی بر «ذبح و قربانی» در روز عید قربان در سرزمین منی به نوبۀ خود متضمن ذبح نفس و اهتمام به تقوا را به همراه دارد.
کلمات کلیدی: عید، قربان، تقرب الی الله، عبودیت، بندگی، اطاعت، ذبح، قربانی، نفس

 

مقدمه

عید سعید قربان به عنوان فرصتی مهم و کلیدی برای تقرب الی الله مطرح است.عیدی که انسان­ها در سایۀ عبودیت و بندگی،نغمۀ اطاعت از فرمان خدا را سر می دهند، لذا فرمانِ خداوند متعال مبنی بر «ذبح و قربانی» در روز عید قربان در سرزمین منی به نوبۀ خود متضمن ذبح نفس و اهتمام به تقوا را به همراه دارد. بدیهی است شناخت ابعاد و زوایای عید قربان در آموزه های اسلامی از جمله ضرورت های انکار ناپذیر است که باید به عنوان مهمترین شاخصۀ بهره گیری مسلمانان از این روز پرخیرو برکت مطرح گردد.

 

حال برای تحقق این مسأله شایسته است با استفاده از منویات و اندیشه های حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مهمترین شاخصه های وجودی عید قربان را مورد واکاوی قرار داده و به عنوان گام مهم و اساسی انسان در راه جهاد با نفس و تحقق «جهاد اکبر»[1] مورد توجه قرار دهیم. زیرا بسيارى از مفسّران‏ «يَومَ الْحجَّ الأكْبرِ» را به معناى روز عيد قربان‏ تفسير كرده‏ اند كه مهمترين روز در ايّام حج است، رواياتى كه از اهل‏بيت عليهم السلام و اهل سنت نیز نقل شده اين معنا را تأييد مى‏كند[2]، از این رو با این تفاسیر سزاوار است مهمترین مولّفه های وجودی عید سعید قربان بانگاه ژرف اندیشانۀ معظم له به مخاطبان گرامی ارائه گردد که عبارتند از:

عید قربان؛ تبلور تعظیم اسلام در کنگرۀ حج

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در تبیین اهمیت عید قربان به ویژه در کنگرۀ عظیم حج فرمودند: عید قربان از ویژگی‌خاصی برخوردار است که موجب شده است این روز از عبادت‌های مهم الهی به شمار آید.[3]

 

معظم له نقش کلیدی عید قربان را به عنوان نماد عظمت اسلام و کنگرۀ عظیم حج را مورد تصریح قرار داده و فرمودند: ما مسلمانان در ماه مبارک رمضان روزه می‌گیریم و از گناه توبه می‌کنیم و در پایان ماه نیز این توفیق افتخار را جشن و عید می‌گیریم، زوار خانه‌ی خدا نیز مناسک حج را به جا می‌آورند و بعد از پایان مراسم نیز عید می‌گیرند که البته برنامه‌های آنها تنها برای خودشان نیست. بلکه عظمت برای اسلام می‌آفرینند و کنگره حج باعث عظمت جهان اسلام است.[4]

 

مرجع عالی قدر جهان تشیع عید سعید قربان را به عنوان مهمانی و ضیافت خداوند برای حجاج سرزمین وحی مورد نظر قرارداده و فرمودند: عید قربان به عنوان ضیافت و مهمانی خدا انتخاب شده است، لذا در مراسم زیارت خانه خدا همه زوار مهمان ضیات خدا هستند که باید بعداز مهمانی خدا جشن برپا کرد.[5] لذا در اندیشۀ معظم لهمسلمانان جهان علی‌رغم اینکه در مکه نیستند ولی از عید قربان بهره خواهند گرفت و جشن و شادی این روز را به پا می کنند[6]، که این مسأله حاکی از انتقال تأثیرات بی نظیر ضیافت خداوند متعال در سرزمین وحی برای عموم مسلمانان می باشد.

عید قربان؛ نماد فداکاری بزرگ مرد الهى و قهرمان توحید

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی درتبیین چیستی فلسفۀ انجام قربانی در سرزمین منی فرمودند: یکى از اعمال حج در روز دهم ذى حجّة الحرام این است که حیوانى را در منى قربانى کنند و این یک فریضه مسلّم و دستور صریح اسلام است; لیکن یکى از اسرار آن زنده کردن خاطره فداکارى بزرگ مرد الهى و قهرمان توحید، حضرت ابراهیم خلیل(علیه السلام)مى باشد.[7]

معظم له در تشریح این فداکاری فرمودند: جریان فداکارى ابراهیم خلیل این است که خداوند براى تکمیل روح و روان و اثبات لیاقت و پایه فدا کارى وى به او دستور داد تا فرزند فوق العاده عزیز خود را در سرزمین «منى» در راه خدا قربانى نماید – البتّه این فرمان جنبه آزمایشى داشت و براى اثبات شایستگى آن مرد الهى بود; و لذا، هنگامى که وى آماده اطاعت گردید، دستور آمد که به جاى فرزند خویش، گوسفندى را ذبح نماید.[8]

 

لذا زائران خانه خدا با کشتن گوسفندى در سرزمین «منى» خاطره اخلاص و قدرت ایمان و پایه فداکارى او را در دل ها زنده مى سازند و از این رهگذر به یکدیگر درس فداکارى و جانبازى مى آموزند و گویا عملا چنین مى گویند که مرد خدا کسى است که در راه خدا از همه چیز بگذرد – چنان که آن مرد بزرگ گذشت – این گوشه اى از اسرار قربانى در سرزمین «منى» است.[9]

 

عید قربان؛ عید اطاعت

در آراء و اندیشۀ حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی عید قربان نماد بارز اطاعت پذیری و تبعیت از خداوند متعال است، معظم له در فرازی اینگونه فرمودند: در عيد قربان‏ كه دومين عيد اسلامى است بعد از انجام فريضه حج توسط زوار خانه خدا و به پايان رساندن قسمت عمده اين فريضه، حاجيانى كه در مِنا هستند عيد مى‏گيرند و ساير مسلمانان نيز با آن‏ها هم‏صدا مى‏شوند و آن را روز عيد اعلام مى‏كنند كه آن هم عيد اطاعت است.[10]

 

تأملی در مبانی تفسیری عید قربان:

 

قسم به طلوع فجر صبح روز عيد قربان‏
مفسر بزرگ قرآن کریم در ارائۀ رویکرد قرآنی از روز عید قربان در تبیین واژۀ «وَالْفَجْرِ»[11]( قسم به فجر صبحگاهان)، و ارتباط عمیق آن با فجر روزعید قربان فرمودند؛ منظور از فجر صبحگاهان، فجر صبح روز عيد قربان‏ است، چرا كه در آن هنگام غوغاى عجيبى در مراسم حج برپاست، جمعيّت حاضر در مشعرالحرام، كه منتظر طلوع فجر هستند، و همه در حال راز و نياز با خداى خويش هستند، پس‏از طلوع فجر اندكى در مشعر وقوف كرده، سپس گروه گروه به سمت منى‏ حركت مى‏كنند؛ همچون سيلى خروشان و چشمه‏اى جوشان. مى‏روند تا در منى‏ رمى جمرات، و سپس قربانى، و پس از آن تقصير كنند. آرى! قسم به طلوع فجر صبح روز عيد قربان‏ كه آن صحنه‏هاى پرشكوه و بيادماندنى در آن خلق مى‏شود.[12]

عید قربان؛ تسلیم ورضا به اوامر الهی

باید اذعان نمود برای تدبّر و تعمّق در فلسفۀ وجودی عید قربان باید با مراجعه به قران کریم، روایات و اندیشه های مراجع و علمای اسلامی به عمق معرفتی ماجرای حضرت ابراهیم(علیه السلام) در جریان ذبح حضرت اسماعیل(علیه السلام) اهتمام ورزید. صاحب تفسیر شریف نمونه در تشریح و ترسیم این مسأله مهم و کلیدی اینگونه فرمودند: ابراهيم كه بارها از كوره داغ امتحان الهى سرافراز بيرون آمده بود، اين بار نيز بايد دل به دريا بزند و سر بر فرمان حق بگذارد، و فرزندى را كه يك عمر در انتظارش بوده و اكنون نوجوانى برومند شده است با دست خود سر ببرد! …[13]. لیکن از آنجا که آن حضرت برای فرزند 13 ساله اش شخصيت مستقل و آزادى اراده قائل است لذا مى‏خواهد فرزند نيز در اين پيكار بزرگ با نفس شركت جويد، و لذت تسليم و رضا را همچون پدر بچشد![14] از سوى ديگر فرزند هم مى‏خواهد پدر در عزم و تصميمش راسخ باشد، نمى‏گويد مرا ذبح كن، بلكه مى‏گويد هر ماموريتى دارى انجام ده، من تسليم امر و فرمان او هستم، و مخصوصا پدر را با خطاب” يا ابت”! (اى پدر!) مخاطب مى‏سازد،[15] تا نشان دهد اين مساله از عواطف فرزندى و پدرى سر سوزنى نمى‏كاهد كه فرمان خدا حاكم بر همه چيز است.[16] 

 

معظم له در ادامه و در تفسیر چگونگی پیروزی حضرت ابراهیم(علیه السلام) و حضرت اسماعیل (علیه السلام) فرمودند: از سوى دیگر حضرت ابراهیم(علیه السلام) مراتب ادب را در پيشگاه پروردگار به عالى‏ترين وجهى نگه مى‏دارد، هرگز به نيروى ايمان و اراده و تصميم خويش تكيه نمى‏كند، بلكه بر مشيت خدا و اراده او تكيه مى‏نمايد و با اين عبارت از او توفيق پايمردى و استقامت مى‏طلبد. و به اين ترتيب هم پدر و هم پسر نخستين مرحله اين آزمايش بزرگ را با پيروزى كامل مى‏ گذرانند.[17]

 

عید قربان؛ رهایی از تعلقات نفسانی

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در توصیف چگونگی ذبح فرزند دلبند حضرت ابراهیم(علیه السلام) اینگونه فرمودند: لحظه

‏هاى حساسى فرا رسيد، فرمان الهى بايد اجرا مى‏شد، ابراهيم(علیه السلام) كه مقام تسليم فرزند را ديد او را در آغوش كشيد، و گونه‏هايش را بوسه داد، و هر دو در اين لحظه به گريه افتادند، گريه‏اى كه بيانگر عواطف و مقدمه شوق لقاى خدا بود.[18] قرآن همين اندازه در عبارتى كوتاه و پر معنى مى‏گويد:” هنگامى كه هر دو تسليم و آماده شدند و ابراهيم جبين فرزند را بر خاك نهاد …” (فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ‏)[19]،[20]مرجع عالی قدر جهان تشیع در تفسیر این آیۀ قرآنی فرمودند: بعضى گفته‏اند منظور از جمله” تَلَّهُ لِلْجَبِينِ‏”[21] اين بود كه پيشانى پسر را به پيشنهاد خودش بر خاك نهاد، مبادا چشمش در صورت فرزند بيفتد و عواطف پدرى به هيجان در آيد و مانع اجراى فرمان خدا شود! به هر حال ابراهيم صورت فرزند را بر خاك نهاد و كارد را به حركت در آورد… اما كارد برنده در گلوى لطيف فرزند كمترين اثرى نگذارد! …[22] ابراهيم در حيرت فرو رفت بار ديگر كارد را به حركت در آورد ولى باز كارگر نيفتاد، آرى ابراهيم” خليل” مى‏گويد: ببر! اما خداوند” خليل” فرمان مى‏دهد نبر! و كارد تنها گوش بر فرمان او دارد.[23] اينجا است كه قرآن با يك جمله كوتاه و پر معنى به همه انتظارها پايان داده، مى‏گويد:” در اين هنگام او را ندا داديم كه اى ابراهيم” (وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ‏)[24]…” آنچه را در خواب ماموريت يافتى انجام دادى” (قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا).[25] هم به آنها توفيق پيروزى در امتحان مى‏دهيم، و هم نمى‏گذاريم فرزند دلبندشان از دست برود، آرى كسى كه سر تا پا تسليم فرمان ما است و نيكى را به حد اعلا رسانده جز اين پاداشى نخواهد داشت. سپس مى‏افزايد:” اين مسلماً امتحان مهم و آشكارى است” (إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ‏)..[26].

 

عید قربان؛ محفل پاداش به بندگان مخلص و با ایمان

معظم له در تبیین نکات مهم و برجستۀ تفسیری در مقولۀ شناخت روز افزون از چیستی فلسفۀ وجودی عید قربان، با استناد به برخی روایات فرمودند: در بعضى از روايات آمده است هنگامى كه اين كار(ذبح فرزند) توسط حضرت ابراهیم(علیه السلام) انجام گرفت جبرئيل‏ (از روى اعجاب) صدا زد: ” اللَّه اكبر”” اللَّه اكبر”! …و فرزند ابراهيم صدا زد:” لا اله الا اللَّه، و اللَّه اكبر! …” و پدر قهرمان فداكار نيز گفت:” اللَّه اكبر و للَّه الحمد”[27] .و اين شبيه تكبيراتى است كه ما روز عيد قربان‏ مى‏گوئيم.[28]

 

ذبح عظیم؛ پاداش پیروزی حضرت ابراهیم(علیه السلام) در امتحان الهی
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) در تیین ماهیت شکل گیری عید قربان و چگونگی تدوین این سنت بزرگ ابراهیمی فرمودند: اما براى اينكه برنامه ابراهيم ناتمام نماند، و در پيشگاه خدا قربانى كرده باشد و آرزوى ابراهيم برآورده شود، خداوند قوچى بزرگ فرستاد تا به جاى فرزند قربانى كند و سنتى براى آيندگان در مراسم” حج” و سرزمين” منى” از خود بگذارد، چنان كه قرآن مى‏گويد:” ما ذبح عظيمى را فداى او كرديم” (وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ‏)..[29]. بنابراین نه تنها خداوند پيروزى ابراهيم(علیه السلام) را در اين امتحان بزرگ در آن روز ستود، بلكه خاطره آن را جاويدان ساخت، چنان كه در آيه بعد مى‏گويد:” ما نام نيك ابراهيم را در امت­هاى بعد باقى و برقرار ساختيم” (وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ‏)[30]. 

 

معظم له در ادامه می فرماید؛ در مرحله اول خداوند پيروزى ابراهيم را در امتحان بزرگش تصديق مى‏كند، و كارنامه قبولى او را امضا[31]مى‏فرمايد، اين خود جزا و پاداش بزرگى است، و اين مهمترين مژده‏اى بود كه خداوند به ابراهيم داد، سپس مساله” فدا كردن ذبح عظيم” و” جاودان ماندن نام و سنت او” و” درود فرستادن خدا بر او” را كه سه موهبت بزرگ ديگر است مطرح كرده و آن را به عنوان پاداش نيكوكاران معرفى مى‏كند.[32]

 

عید قربان؛ روز دستگیری از مستمندان و فقرا
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی بااشاره به یکی از مهمترین شاخصه های مهم در عید سعید قربان لزوم توزیع و استفاده از گوشت های قربانی را برای فقرا و مستمندان جامعه مورد تأکید قرار داده و فرمودند: اکنون باید دید نظر اسلام در این گوشت هاى قربانى چیست و آیا مسلمانان در این باره وظیفه اى دارند؟ براى پاسخ این پرسش، به کتاب آسمانى خود «قرآن مجید» مراجعه کرده و مى بینیم که سوره حج به کلّیّه کسانى که در روز عید قربان در «منى» حیوانى را قربانى مى کنند، چنین دستور مى دهد: «وَ اَطْعِمُوا الْبائِسِ الفَقیر; و بینواى فقیر را نیز اطعام نمایید!»[33] و نیز مى فرماید: «فَکُلُوا مِنْها وَ اطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرّ; از آن (قربانى) خود بخورید و مستمندان قانع و فقیران را نیز از آن اطعام کنید!».[34] ،[35]

 

مصرف صحیح؛ تکمیل فواید معنوی عید قربان
مرجع عالی قدر جهان تشیع در تبیین چگونگی مصرف صحیح گوشت های قربانی و نقش آن در تکمیل فواید معنوی مسلمانان در روز عید قربان فرمودند:در رساله هاى عملیّه دستور مى دهند که زائران خانه خدا گوشت قربانى را سه قسمت کنند:بخشى از آن را خودشان استفاده کنند و بخشى را به مؤمنان و بخشى را به نیازمندان بدهند. این دستورات صریح، حاکى است که منظور از کشتن این حیوانات علاوه بر یک سلسله فواید معنوى ، این است که این ذبایح به مصرف صحیح برسد و کارى نکنند که اسراف و تبذیرى در آنها بشود.[36]

 

عید قربان و رسالت دولت های اسلامی
معظم له با تأکید بر ضرورت مدیریت صحیح ذبایح روز عید قربان در جهان اسلام فرمودند: اکنون وظیفه حجّاج مسلمان و دولت هاى اسلامى این است که ترتیبى دهند که از این گوشت ها به طرز صحیحى بهره بردارى شود; و این وظیفه اسلامى با سایر اهداف آن هماهنگ گردد. امروز باید با تأسیس سردخانه مجهّز، از دفن شدن این گوشت ها در دل خاک جلوگیرى نمود تا بتدریج در مواردى که قرآن مجید بیان فرموده، مصرف شود.[37]

 

در زمان هاى گذشته که تعداد حجّاج به این اندازه نبود، گوشت هاى قربانى در همان روز به طرز صحیحى به مصرف مى رسید; ولى امروز که بر اثر سهولت وسایل نقلیّه، شماره زائران فزونى یافته است، باید از طریق وسایل مدرن، از اتلاف این گوشت ها جلوگیرى نمود و رفاه زائران و اهداف اسلامى را در نظر گرفت; و این وظیفه دولت هاى اسلامى و ملّت هاى آگاه مسلمان است که به آرمان هاى اسلامى جامه عمل بپوشانند و از هرگونه تبذیر و اسراف جلوگیرى نمایند.[38]

 

سخن آخر
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در خاتمه مهمترین شاخصۀ پویایی عید قربان را منبعث از آموزه های والای معرفتی حضرت ابراهیم در انجام کامل دستور خداوند مبنی بر اجرای فرمان الهی در ذبح فرزند دلبندش مور توجه قرار داده و فرمودند: يكى از نشانه ‏هاى عظمت اين ذبح آن است كه با گذشت زمان سال به سال وسعت بيشترى يافته، و الان در هر سال بيش از يك ميليون به ياد آن ذبح عظيم، ذبح مى‏ كنند و خاطره ‏اش را زنده نگه مى ‏دارند…[39]. لذا خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: سلام بر ابراهيم” (آن بنده مخلص و پاكباز باد) (سَلامٌ عَلى‏ إِبْراهِيمَ‏)[40]… آرى،” ما اينگونه نيكوكاران را پاداش مى‏دهيم” (كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ‏).[41]،[42]

 

بنابراین باید گفت عید قربان نشانه ای است از این شاخصۀ کلیدی که حضرت ابراهیم(علیه السلام)” اسوه” اى شد براى همه آيندگان، و” قدوه” اى[43] براى تمام پاكبازان و عاشقان دلداده كوى دوست، و برنامه او را به صورت سنت حج در اعصار و قرون آينده تا پايان جهان جاودان گردید،او پدر پيامبران بزرگ، او پدر امت اسلام و پيامبر اسلام بود.[44]

 

پی نوشت:[1] پيام قرآن ؛ ج‏3 ؛ ص170.
[2]پيام قرآن ؛ ج‏3 ؛ ص170.
[3]بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی،عید سعید قربان، شبستان امام خمینی (ره)، حرم مطهر حضرت معصومه(س)،26/8/1389.
[4]همان.
[5]همان.
[6]همان.
[7]پاسخ به پرسش­هاى مذهبى ؛ ص334.
[8]همان.
[9]پاسخ به پرسش­هاى مذهبى، ص: 335.
[10]پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏15 ؛ ص433.
[11]سورۀ فجر، آیۀ 1.
[12]سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص158.
[13]تفسير نمونه ؛ ج‏19 ؛ ص112.
[14]همان.
[15] تفسير نمونه ؛ ج‏19 ؛ ص112.
[16]تفسير نمونه ؛ ج‏19 ؛ ص113.
[17] تفسير نمونه، ج‏19، ص: 113.
[18]تفسير نمونه ؛ ج‏19 ؛ ص114.
[19]” تله” از ماده” تل” در اصل به معنى مكان مرتفع است، و”تَلَّهُ لِلْجَبِينِ” مفهومش اين است كه او را بر مكان مرتفعى به يك طرف صورت بر زمين افكند-” جبين” به معنى طرف صورت است، و دو طرف را” جبينان” مى‏گويند.
[20]همان.
[21]سورۀ صافات، آیۀ103.
[22]تفسير نمونه، ج‏19، ص: 114.
[23] تفسير نمونه، ج‏19، ص: 114.
[24]سوۀ صافات، آیۀ 107.
[25]سورۀ صافات، آیۀ105.
[26] تفسير نمونه، ج‏19، ص: 115.
[27]” تفسير قرطبى” و” تفسير روح البيان”.
[28]تفسير نمونه، ج‏19، ص: 116.
[29] تفسير نمونه، ج‏19، ص: 116.
[30]سورۀ صافات، ایۀ78.
[31] تفسير نمونه، ج‏19، ص: 117.
[32] تفسير نمونه، ج‏19، ص: 118.
[33]سوره حج، آیه 28.
[34]سوره حج، آیه 36.
[35]پاسخ به پرسش­هاى مذهبى، ص: 335.
[36]پاسخ به پرسش­هاى مذهبى، ص: 336.
[37]همان.
[38]همان.
[39] تفسير نمونه، ج‏19، ص: 116.
[40]سوره صافات آيه 109.
[41]سورۀ صافات، آیۀ 80.
[42]تفسير نمونه، ج‏19، ص:117.
[43]پیشوا، مقتدا.
[44]تفسير نمونه، ج‏19، ص:117.
تاریخ انتشار: « 1394/11/25 »