شناخت نفس شناخت همه چيز است/ضرورت خودشناسی(قسمت پنجم)

شايد باور اين حقيقت كه شناخت نفس شناخت همه چيز است، در مراحل نخست انسان شناسي سخت باشد. ولي وقتي كم كم با اصول و قواعد انسان شناسي آشنا شويم، به اين حقيقت و باور خواهيم رسيد كه شناخت دقيق و عميق همه چيز منوط به شناخت نفس است. روح انسان به قدري با عظمت است كه شناخت آن كليد شناخت همه امور حياتي و مهمي است كه در زندگي انساني با آنها سر و كار داريم.

اميرالمؤمنين عليه السلام در يكي از سخنان گهربار خود درباره ي عظمت نفس انسان و خطر نشناختن خود چنين مي فرمايد:

« لا تَجهَل نَفسَكَ فَانّ الجاهلَ مَعرفَةَ نَفسِهِ جاهِلٌ بكُلِّ شَيءٍ: به خويشتن جاهل مباش، زيرا كسي كه به خود جاهل باشد به همه چيز جاهل است.» (غررالحكم،ج6،ص304)

در اين فرمايش بلند و نوراني نفس انسان معادل« كل شيء: همه چيز» معرفي شده است. در مباحث آتي به حول و قوه الهي راز مهم و تكان دهنده بيشتر فاش خواهد شد كه چرا نشناختن نفس، نشناختن همه چيز است. و چرا ادعا مي كنيم كه شناخت نفس، شناخت همه چيز است. ممكن است اين سؤال پيش آيد كه گيرم انسان خود را نشناسد يا خود را نشناخته باشد، چه دليلي دارد كه ديگر  چيزها را نشناسد؟ با اين كه تاريخ علم نشان مي دهد كه بشر چقدر در شناخت جهان اطراف خود پيشرفت كرده است. در جواب مي گوييم: درباره ي عمق فرمايش حضرت عليه السلام بعداً توضيح بيشتري خواهيم داد، ولي در اينجا توجه خوانند محترم را به دو نكته جلب مي نماييم:

1.پيشرفت علوم و دانش انسان ممكن است در پاره اي از صحنه هاي زندگي آسايش را براي او فراهم كرده باشد، اما هرگز آرامش مطلوب را براي او به ارمغان نياورده است. همان طور كه قبلاً گفتيم با وجود پيشرفت علمي بشر مشكلات و مفاسد و ناهنجاري هاي زندگي انسان در سراسر جهان بيشتر شده است.

جهان هيچ گاه به اندازه كنوني دچار جنگ، ظلم،قتل،خودكشي،فقر و گرسنگي،مرگ و مير ناشي از گرسنگي،بيماري و… نبوده است علت اين همه مصايب اين است كه علوم به صورت ابزاري در خدمت انساني قرار گرفته كه نه تنها خود حقيقي را نمي شناسد، بلكه اساساً خودر را فراموش كرده و دچار بيماري خطرناك«فرار از خود» شده است. بنابراين هيچ يك از دانش هاي او در حقيقت به كار او نمي آيد و در حقيقت جهل به خود موجب شده كه او با وجود پيشرفت هاي علمي همچنان مانند جاهلان عمل كند. آنچه جهان امروز شاهد آن است تمدن انسان به معناي حقيقي نيست بلكه توحش پيشرفته است كه در آن علم، ابزاري براي بالا بردن كميّت و كيفيت اين همه مشكلات و ناهنجاري است. بنابراين بدون شناخت نفس و بدون شناخت قيمت و ارزش حقيقي آن، ساير دانش ها كمكي به خوشبختي حقيقي انسان نمي كند و به عبارت ديگر جاهل به خود جاهل به همه چيز است.

2. از اين فرمايش نوراني اين طور فهميده مي شود كه بين حقيقت روح انساني و ساير موجودات عالم يك ارتباط و هماهنگي خاصي وجود دارد كه شناخت نفس، شناخت هر چيزي  غير از آن است. در جايگاه خود به اثبات رسيده است كه مراتب نظام هستي با مراتب وجودي انسان هماهنگ و مطابق است.

به فرموده خالق نظام هستي و همه موجودات عالم يعني خداوند تبارك و تعالي، تمام عالم ماده هماهنگ با ساختار هندسي و وجودي انسان خلق شده است. بنابراين بدون شناخت محور اصلي خلقت يعني انسان، شناخت دقيق ساير موجودات و نيز فلسفه وجودي آنها ممكن نيست. پس ما براي شناخت دقيق و عميق هر چيزي به شناخت انسان نياز داريم.

انسان هدف خلقت ساير موجودات

كتاب الهي، قرآن كريم كه از سوي خالق انسان و جهان تدوين و نازل شده است، بهترين منبع علمي و تخصصي براي شناخت انسان و نيز شناخت رابطه وجودي او با ساير موجودات عالم هستي مي باشد. در اينجا به طور اختصار به پاره اي از فرمايشان خالق عليم و حكيم انسان و جهان درباره اين حقيقت كه انسان هدف خلقت ساير موجودات مي باشد در چند مرحله اشاره مي كنيم:

 

خلقت زمين و موجودات آن براي انسان

در قرآن كريم ابتدا تأكيد مي كند كه آنچه در زمين است براي انسان آفريده شده است:

«هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الأرْضِ جَمِيعًا (سوره مباركه بقره،آيه 29) :اوست كه همه چيزهايي را كه در روي زمين است برايتان بيافريد.»

در مرحله دوم به اجزاي كوچكتر موجودات روي زمين مانند: كوه ها،درياها،صحراها و نيز سنگ ها، گياهان و حيوانات موجود در آنها و حتي ابرها مي پردازد و تصريح مي نمايد كه همه آنها براي انسان و هماهنگ با زندگي او و متناسب با ساختار جسمي و روحي او و نيز متناسب با زندگي مادي و معنوي او خلق شده اند.

خلقت آسمان ها براي انسان/ضرورت خودشناسی(قسمت ششم)

در مرحله سوم تصريح مي نمايد كه ماه و خورشيد و آسمان ها نيز براي انسان و متناسب با ساختار وجودي او خلق شده اند:

«وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (سوره مباركه انعام،آيه 97) :اوست خدايي كه ستارگان را پديد آورد تا له وسيله آنها در تاريكي هاي خشكي و دريا، راه خويش را بيابيد. آيات را براي آنان كه مي دانند به تفصيل بيان كرده ايم.»

اين آيه شريفه تصريح مي نمايد كه خداوند ستارگان را با همه كثرت و عظمتشان،براي اين خلق كرد كه انسان بتواند در دل شب و تاريكي هاي آن، هنگام سفر دريايي يا زميني و در غير سفر براي ساير منظورها جهت يابي كند و مسير خود را گم نكند. اگر همين يك نعمت وجود نداشت،و سفرهاي شبانه انسان در دريا و خشكي با اختلال و تعطيلي رو به رو مي شد، فقط خدا مي داند چه مشكلات عظيمي براي زندگي بشر روي زمين ايجاد مي شد.

«إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ (سوره مباركه توبه،آيه 36): شمار ماهها در نزد خدا، در كتاب خدا از آن روزي كه آسمانها و زمين را بيافريده،دوازده است،چهارماه،ماههاي حرامند. اين است شيوه درست. در آن ماه ها بر خويشتن ستم مكنيد.»

در اين آيه تصريح مي فرمايد از روي كه آسمان ها و زمين خلق شده انسان و زندگي او و روابط انساني و نياز او منظور بوده است و تنظيم ماههاي سال و ماههاي حرام همه و همه براي انسان و زندگي فردي و اجتماعي وي بوده است.

« هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِكَ إِلا بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (سوره مباركه يونس،آيه 5): اوست آن كه خورشيد را فروغ بخشيد و ماه را منور ساخت و برايش منازلي معين كرد تا از شمار سال ها و حساب آگاه شويد. خدا همه اين ها را جز به حق نيافريد و آيات را براي مردمي كه مي دانند به تفصيل بيان مي كند.»

« وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلا سِحْرٌ مُبِينٌ (سوره ي مباركه هود، آيه 7): اوست كه آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد و عرش او بر روي آب بود. تا بيازمايد كدام يك از شما در عمل نيكوتر است. و اگر بگويي كه بعد از مرگ زنده مي شويد، كافران گويند اين جز جادويي آشكار نيست.»

در اين آيه تصريح مي نمايد كه خلقت آسمان ها و زمين ارتباط مستقيم با زندگي و عمل انسان دارد. در اين باره در مرحله بعد توضيح بيشتري خواهيم داد.

«اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الأنْهَارَ *وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَيْنِ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ (سوره مباركه ابراهيم،آيات 33-32): خداست كه آسمانها و زمين را آفريد و از آسمان باران نازل كرد و بدان باران برا روزي شما ميوه ها رويانيد و كشتيها را رام شما كرد تا به فرمان او در دريا روان شدند* و رودها را مسخّر شما ساخت. و آفتاب و ماه را كه همواره در حركتند رام شما كرد و شب و روز را مسخر شما گردانيد.»

در اين آيه علاوه بر اينكه تصريح مي نمايد كه آسمان، زمين،باران،خورشيد،ماه و شب و روز براي انسان خلق و تسخير شده اند، تصريح مي نمايد كه قوا و رابط بين اجزاي عالم مانند شناور بودن كشتي در آب نيز براي انسان و به خاطر انسان قرار داده شده است. بديهي است روابط بين ساير موجودات از الكترون ها،پروتون ها، نوترون ها، اتم ها،سلول ها و مولكول ها گرفته تا بزرگ ترين موجودات روي زمين و نيز سيارات و كهكشان ها همه و همه بر محور وجود انسان و ساختار وجودي او تنظيم شده است.

«أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلا هُدًى وَلا كِتَابٍ مُنِيرٍ (سوره مباركه لقمان،آيه20): آيا نديده ايد كه خدا هر چه را كه در آسمان ها و زمين است رام شما كرده است و نعمت هاي خود را هر چه آشكار و چه پنهان به تمامي بر شما ارزاني داشته؟ و پاره اي از مردم بي هيچ دانشي يا راهنمايي و كتاب روشني، درباره خدا جدال مي كنند.»

ادامه دارد…

منبع:هدانابرگرفته از کتاب ضرورت خودشناسی استاد شجاعی