راه مقابله با گناه
زمينه هاى كمال انسان
راه رسيدن به تكامل چيست؟ يعنى انسان چگونه مى تواند بر گناهان و شيطان فائق آيد؟
نكته بسيار مهم چيره شدن بر گناه و وسوسه هاى شيطانى، از بين بردن بسترها و زمينه هاى نفوذ و تسلّط شيطان مى باشد؛ در ذيل به برخى از زمينه ها و روزنه هاى نفوذ شيطان اشاره مى شود:
1. بطالت و بيكارى
پيامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) فرمودند: «خداوند از جوان بيكار ناخرسند است»[63]. از اينجا ضرورت نظم و برنامه ريزى روشن مى شود. جوانى كه براى خواب و خوراك و تحصيل و تفريح خود برنامه منظّم دارد، مجال و فرصتى براى نفوذ شيطان در خود باز نمى كند.
2. تنهايى و خلوت
اگر بيكارى با خلوت و تنهايى همراه گردد، راه براى نفوذ شيطان هموارتر مى شود. البتّه خلوت هايى زيان بار است كه در آن زمينه و بستر گناه و وسوسه هاى شيطانى فراهم شود؛ وگرنه خلوت كردن براى انس با خداوند و مناجات با او و تحصيل علوم و معارف امرى پسنديده به شمار مى آيد.
3. عدم كنترل و تسلّط بر قوه خيال
رها كردن قوه خيال و دامن زدن به خيال پردازى، راه را براى وسوسه هاى شيطانى باز مى گذارد. بهترين راه كنترل و مراقبت از قواى خيال و خيال پردازى هاى گناه آلود و افسار گسيخته، مراقبت از «نگاه» مى باشد. ديدن تصاوير و صحنه هاى غيراخلاقى، قوه خيال را ملتهب و ناآرام مى نمايد؛ زيرا خيال همانند مرغى است، كه در هر لحظه خود را به شاخه اى مى آويزد و انسان را همراه خود مى كشاند و مانع تمركز در كارها و پيشرفت مى شود.
امام خمينى (رحمه الله) در اين باره مى گويند: «ملتفت باش كه خيالات فاسد و قبيح و تصوّرات باطل از القائات شيطان است كه مى خواهد جنود خود را در مملكت باطن تو برقرار كند … اين سنگر را كه خيلى مهم است از دست شيطان بگير. اگر اينجا غالب شدى اميدوار باش».[64]
از اين رو شايسته است كه انسان از خواندن برخى كتاب ها و رمان ها يا ديدن فيلم ها و صحنه هاى ناروا خوددارى نمايد؛ در روايات، نگاه گناه آلود به تير زهرآلودى كه از كمان شيطان رها مى شود، تشبيه شده است.
4. عدم كنترل و دقت در غذا
خداوند در قرآن كريم مى فرمايد:
«فَلْيَنْظُرِ الاْءِنْسانُ إِلى طَعامِهِ»[65]؛ «انسان بايد به غذاى خويش بنگرد».
شايسته است كه انسان از جهت حلال و حرام بودن غذا و خوردنى ها دقّت لازم را داشته باشد. خوردن غذاى حرام تأثير بسيار بدى بر رشد و تعالى روحى و نفسانى انسان دارد.
همچنين در مقدار و كميّت غذا نيز بايد مراقبت كرد؛ در رواياتى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده كه فرمودند: «هيچ چيز به اندازه پُرخورى به قلب و روح مؤمن زيان و ضرر نمى رساند،
پُرخورى دو چيز را به دنبال خود مى آورد: الف) قساوت قلب، ب) تهييج و تحريك شهوت»[66].
5. غفلت از ياد خدا و آخرت
خداوند در قرآن مى فرمايد:
«وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ»[67]؛ «و هر كس از ياد خدا روى گرداند، شيطان را به سراغ او فرستيم، پس همواره قرين و همراه او است!».
ياد و ذكر خداوند و توجّه به نعمت هاى او زنگارهاى غفلت و گناه را از دل انسان مى زدايد. ذكر خداوند مانع تسلّط شيطان بر قلب انسان مى گردد.
اساسا «ذكر» و «فكر» دو بال پرواز به سوى كعبه مقصود است. نماز به عنوان بارزترين مصداق ذكر خداوند انسان را از گناه باز مى دارد؛
شاید این مطالب را هم بپسندید:
«إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ»[68]؛ «نماز انسان را از زشتى ها و گناه باز مى دارد».
البتّه نمازى كه همراه با خشوع و حضور قلب و احساس خوارى و ذلّت در برابر عظمت پروردگار باشد.
همچنين قرآن كريم به عنوان مصداق بارز ذكر «إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ»[69] و تلاوت همراه با تدّبر آن، نقش مهمّى را در طهارت نفس و دورى از گناهان ايفا مى كند. اگر انسان در طول زندگى روزانه زبان و فكر و دل و رفتار خود را متوجّه پروردگار نمايد، خداوند نيز به ياد او خواهد بود و او را مورد لطف ويژه خود قرار خواهد داد؛
«فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونِ»[70]؛ «پس به ياد من باشيد تا به ياد شما باشم! و شكر مرا گوييد و نعمت هايم را كفران نكنيد».
6. صفات ناپسند و رذايل اخلاقى
صفات ناپسند نفسانى مانند حرص، حسد، خود بزرگ بينى، كينه ورزى، تكبّر، بخل و تعصّب هر كدام روزنه و دريچه اى براى ورود شيطان به نفس آدمى است. عالمان اخلاق بر آنند كه شيطان مانند سگ گرسنه اى است كه به دنبال غذاى مناسب مى گردد و صفات ناپسند و رذايل نفسانى همچون گوشت و نان و خورش لذيذ براى شيطان است.[71]
از همين جا ضرورت استاد و مربى خود ساخته و وارسته اخلاق نمايان مى گردد؛ بدون مربى و استاد مجرّب اخلاق، طى نمودن راه كمال دشوار مى باشد؛ از اين رو حضرت موسى (علیه السلام) به حضرت خضر (علیه السلام) مى فرمايد:
«هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمْتَ رُشْداً»[72]؛ «آيا از تو پيروى كنم تا از آنچه به تو تعليم داده شده و مايه رشد و كمال است، به من بياموزى؟»
7. غفلت از پيامدهاى منفى گناه
توجّه به آثار و پيامدهاى منفى گناهان و پيروى از وسوسه هاى گمراه كننده شيطان، نقش بسيار بازدارنده اى دارد.
در متون دينى علاوه بر آثار دردناك گناه مانند خوارى و خفّت در برابر ديدگان مردم و عذاب شديد و دردناك، به برخى از پيامدهاى دنيوى گناه اشاره شده است؛ پيامدهايى مانند: «سلب رزق و روزى انسان»، «فراموش كردن دانشى كه انسان فرا گرفته»، «محروميت از شب زنده دارى و نماز شب»، «زايل شدن نعمت و خرّمى در زندگى»، «محروم شدن از باران و بركات آسمانى»[73].
خداوند در آياتى از قرآن، مصيبت ها و بلاهاى رسيده به انسان و ظهور فساد در خشكى و دريا را معلول عملكرد ناپسند و گناهان انسان مى داند:
«وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ»[74]؛ «هر مصيبتى به شما رسد به خاطر اعمالى است كه انجام داده ايد».
«ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النّاسِ»[75]؛ «فساد در خشكى و دريا به خاطر كارهايى كه مردم انجام داده اند آشكار شده است».
در پايان به دو نكته مهم اشاره مى شود:
يك. اهل معرفت بر آنند كه انسان تا زمانى كه در جاذبه كمال مطلق قرار نگرفته، به طور كامل از بند گناهان و وسواس شيطانى رهايى نمى يابد؛ عشق و ايمان شديد به سرچشمه هستى و كمال نامحدود يعنى خداوند متعال و پيوند عاشقانه با او مايه نجات انسان از دام گناه و شيطان مى گردد، خداوند در قرآن مؤمنان را شديدترين دوست داران خود معرفى مى نمايد:
«وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ »[76]؛ «كسانى كه به خداوند ايمان دارند شديدترين محبّت را به او دارند».
همچنين معرفت و محبت به انسان كامل و ولىّ خدا كه مظهر اسماء و صفات زيباى پروردگار است، و آينه اى است كه همه كمالات و خوبى ها و اوصاف پروردگار را مى نماياند بزرگترين عامل سعادت و نيك بختى است. از اين رو توسّل به اهل بيت عصمت و طهارت و ارتباط عاشقانه و صميمى با آن انسان هاى كامل و پاك، مورد سفارش اكيد واقع شده است.
دو. استفاده از روش «مشارطه»، «مراقبه»، «محاسبه»، «معاتبه»، نقش بسزايى در نگهدارى انسان از گناهان ايفا مى كند. شرط كردن با نفس در صبحگاهان كه مرتكب گناه نگردد، و مراقبت از نفس در طول روز و حساب كشى از آن در شب و سرزنش آن در پس از ارتكاب خطا و گناه، از روش هاى مورد تأكيد مربّيان اخلاق مى باشد.
[63]. محمّدمهدى نراقى، جامع السعادات، ج 1، ص 152، قم: دارالكتب العلمية.
[64]. چهل حديث، ص 18.
[65]. عبس 80، آيه 24.
[66]. ميزان الحكمة، ج 1، ص 88.
[67]. زخرف 43، آيه 36.
[68]. عنكبوت 29، آيه 45.
[69]. حجر 15، آيه 9.
[70]. بقره 2، آيه 152.
[71]. جامع السعادات، ج 1، ص 154.
[72]. كهف 18، آيه 66.
[73]. ميزان الحكمه، ج 2، صص 995 ـ 994.
[74]. شورى 42، آيه 30.
[75]. روم 30، آيه 41.
منبع: انسان شناسی – قسمت دوم (دفتر 42 پرسش ها و پاسخ ها).
ویژه نامه دین پژوهی و اعتقادات
