حضور قلب و حال دعا
پرسش 42 . قبلاً وقتى دعاى كميل يا نماز مى خواندم حال عجيبى داشتم؛ ولى اكنون در من تأثيرى ندارد؟ چه كنم؟
يكى از دلايل اصلى و عمده اى كه ما از عبادات خويش ـ چه در قالب نماز و چه در شكل ديگر ـ بهره فراوان نمى بريم و گاه احساس مى كنيم در مقاطعى در ما مؤثر نيست؛ نبود «حضور قلب» يا نبود «فراغت قلب» است.
اگر بكوشيم در عبادات خويش، خود را از اشتغالات افكار دنيايى، فارغ سازيم و دل را يكسره خالى و خالص براى عبادت و مناجات با حق تعالى كنيم؛ مطمئن باشيم كه هيچ گاه از انجام دادن اين اعمال، دلسرد نشده و همواره لذت معنوى ژرف و عميقى برايمان حاصل مى گردد.
مشكل اين است كه افكار متشتت و انديشه هاى پراكنده را براى وقت عبادت ذخيره مى كنيم؛ همين كه «تكبيره الاحرام» نماز، يا «بسم اللّه » دعاى كميل را مى گوييم، گويى در دكانى را باز كرده ايم، يا دفتر محاسبات را گشوده ايم، يا كتاب مطالعه را در مقابل قرار داده ايم و يا مشكلات زندگى را مدنظر گرفته ايم!! دل و قلب خويش را به امور ديگر مشغول مى داريم و از عمل به كلى غافل مى شويم!
زمانى به خود مى آييم كه به حسب عادت، به سلام نماز يا عبارت هاى پايانى دعاى كميل رسيده ايم. به فرموده عارف واصل حضرت امام (رحمه الله) : «حقيقتا اين عبادت فضاحت آور است و اين مناجات شرم انگيز».211
بايد بدانيم كه در حال عبادات و مناجات، با حضرت حق تكلم مى كنيم و در اين گفت و گو اگر توجهمان به غير او باشد، پاسخى مثبت و مؤثر دريافت نخواهيم كرد.
امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:
«لاحب للرجل المؤمن منكم اذا قام فى صلاة فريضة ان يقبل بقلبه الى اللّه و لا يشغل قلبه بامر الدنيا، فليس من عبد يقبل بقلبه فى صلاته الى اللّه تعالى الا اقبل اللّه اليه بوجهه و اقبل بقلوب المؤمنين اليه بالمحبة بعد حب اللّه ايّاه»212؛
«همانا من دوست مى دارم مرد مؤمنى را كه وقتى اقامه نماز واجب مى كند، قلبش را به سوى خداوند متوجه مى سازد و آن را مشغول امور دنيوى نمى كند. بنده اى نيست كه در نمازش با قلبش به سوى خدا توجه كند؛ مگر آنكه خداوند به وجهش به سوى او اقبال مى كند، و قلوب مؤمنان را با محبّت به سوى او متوجه كند، بعد از دوستى خداوند با او».
بايد توجه كرد كه اگر «فكر» و «دل» آدمى در جاى ديگر باشد، در حقيقت خود او همان جا است؛ نه نزد حضرت معبود. به عكس اگر «فكر» و «دل» او متوجه حق باشد، نزد او خواهد بود. بنابراين مشكل اساسى در عدم بهره ورى بايسته از عبادات و مناجات، عدم حضور دل و فكر انسان است. ما با هر حركت قلبى و فكرى، حركتى ديدنى و يافتنى داريم كه براى ما صحنه هايى مى سازد ـ ابتهاج آور و يا هلاكت بار ـ آن هم در محضر ربوبى كه در حال تكلم و مناجات با اوييم.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
چون رسيد اينجا سخن، لب ارببست
چون رسيد اينجا قلم درهم شكست
لب ببند ار چه فصاحت دست داد
دم مزن و اللّه اعلم بالرشاد213
براى رفع اين كاستى و مشكل، عمل به راه كارهاى زير مفيد است:
يكم. قبل از قيام به عبادت و ذكر و دعا؛ يعنى، آن هنگام كه انسان مى خواهد عبادت و مناجات را شروع كند، از خداى متعال با كمال تضرع، با فقر و مسكنت و با اصرار، بخواهد وى را به «حضور» موفق كند كه اصل مسئله عنايت او است. به هر روى بايد توجه كرد كه اگر خداوند، انسان را موفق و مؤيد بر اين امر نسازد، انسان از «حضور» برخوردار نخواهد شد.
دوم. بهتر است در مرحله نخست، از طريق تحصيل «حضور فكر»، به تحصيل «حضور دل» بپردازد؛ به اين صورت كه تصميم بگيرد «فكر» خويش را از همان وقت شروع به عبادت يا مناجات، از همه جا وهمه چيز قطع كند و به خداى متعال و معناى آنچه در محضر او مى گويد، متوجه سازد.
در اثناى عبادات و دعا، هر وقت و هرجا، به هر بهانه اى و به هر علتى «فكر» وى، خواست به اين سو و آن سو برود، نگذارد و «فكر» خود را در حال حضور نگه دارد و به «حضور» ادامه دهد. اگر «فكر» او بر اثر غفلت به اين سو و آن سو رفت، فورا متذكر شده و رشته فكر را قطع كند و به «حضور» برگردد.
بر اين تصميم در مقام عمل بايد كاملاً ملتزم بوده و مجاهدت كند و در آن هيچ سستى روا ندارد و خسته نشود. به هر صورت با «حضور فكرى»، «حضور دل» نيز محقق خواهد گشت و وقتى چنين شد، در عبادات و مناجات، تصميم بگيرد از همان ابتدا، فكر و دل را متوجه خداوند متعال سازد.214
حضور خاطر اگر در نماز معتبر است
اميد ما به نماز نكرده بيشتر است215
211. چهل حديث، 360.
212. وسائل الشيعه، ج4، ص686.
213 . مثنوى معنوى، دفتر 4.
214. نگا: مقالات، ج 3، ص 132ـ134؛ چهل حديث، ص 361 و 362؛ راهيان كوى دوست، ص 83 ـ84.
215 . ابوسعيد ابوالخير.
منبع: هدانا برگرفته از پرسمان، کتاب پرسش ها و پاسخ ها «عرفان و عشق» .
ویژه نامه عرفان و مکاتب عرفانی
