اعمال سحر و نماز شب
اول و دوم
براى این موضوع آداب و دعاهاى زیاد وارد شده که از آن جمله، این امور است:
1ـ امام صادق(علیه السلام) فرمود: وقتى کسى از شما از خواب برمى خیزد، بگوید:
سُبْحانَ رَبِّ النَّبِییّنَ، وَاِلهِ الْمُرْسَلینَ، وَرَبِّ الْمُسْتَضْعَفینَ، وَالْحَمْدُ للهِِ الَّذى یُحْیِى الْمَوْتى، وَهُوَ عَلى کُلِّ شَىْء قَدیرٌ.
منزه است پروردگار پیمبران و معبود رسولان و پروردگار ناتوان شمردگان ستایش خدایى را که زنده کند مردگان را و او بر هر چیز تواناست.
هنگامى که این جمله ها را بگوید، خداوند مى فرماید: بنده من راست گفت و شکر مرا به جاى آورده است.(1)
2ـ یکى از یاران خاصّ امام صادق(علیه السلام) مى گوید: هنگامى که امام(علیه السلام) در پایان شب برمى خاست (به یاد قیامت و رستاخیز مى افتاد و) صدایش را بلند مى کرد ـ به گونه اى که اهل خانه بشنوند ـ و مى گفت:
اَللّهُمَّ اَعِنّى عَلى هَوْلِ الْمُطَّلَعِ، وَوَسِّعْ عَلَىَّ ضیقَ الْمَضْجَعِ،
خدایا کمکم کن بر هراس روز قیامت و فراخ گردان بر من تنگى آرامگاهم را
وَ ارْزُقْنى خَیْرَ ما قَبْلَ الْمَوْتِ، وَارْزُقْنى خَیْرَ ما بَعْدَ الْمَوْتِ.(2)
و روزیم کن خوبى پیش از مرگ و خوبى پس از مرگ را.
فضیلت نافلۀ شب
3ـ در این هنگام براى نافله شب آماده مى شوى.
روایاتى که از معصومان(علیهم السلام) در فضیلت نماز شب آمده بسیار زیاد و پراهمّیّت است; از جمله روایت شده است که: نماز شب مایه شرافت مؤمن است، و سلامتى جسم را در پى دارد، کفّاره گناهان روز است، وحشت قبر را از بین مى برد، چهره را نورانى مى کند، و سبب فراوانى روزى مى گردد،(3) و این که: مال و پسران زینت زندگى دنیایند; ولى هشت رکعت نماز آخر شب و نماز (شفع و) وتر، زینت آخرت انسانند و گاهى خداوند هردو زینت را براى گروهى جمع مى کند.(4)
از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در سفارش هاى خویش به على(علیه السلام)فرمود: اى على! من تو را به چند کار سفارش مى کنم آنها را به خاطر بسپار. سپس فرمود: خدایا، على را در این راه کمک کن! آنگاه حضرت خصلت هایى را برشمرد تا آن جا که فرمود:
نماز شب را اهمّیّت بده، نماز شب را اهمّیّت بده، نماز شب را اهمّیّت بده.(5)
یکى از یاران رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به نام «انس» نقل کرده است که آن حضرت فرمود: دو رکعت نماز، در دل شب، براى من بسى محبوبتر است از دنیا و آنچه در آن است.(6)
در روایتى دیگر از امام زین العابدین(علیه السلام) پرسیدند چرا آنان که در دل شب به تهجّد مى پردازند از خوش سیماترین (و نورانى ترین) مردم مى باشند؟
فرمود: زیرا باخداى خویش خلوت کرده اند،پس خداوند نیز از نور خویش به آنها بخشیده است.(7)
و در روایتى از على(علیه السلام) در جواب کسى که علّت بى توفیقى خود نسبت به نماز شب را پرسیده بود، آمده است: «قَیَّدَتْکَ ذُنُوبُکَ; گناهانت تو را به بند کشیده است».(8)
کوتاه سخن این که: نافله شب کیمیاى سعادت و اکسیر اعظم است و بسیارى از کسانى که به مقامات عالیه رسیده اند در پرتو نماز شب و مناجات سحر بوده است و در اهمّیّت و فضیلت آن همین بس که قرآن مجید خطاب به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) مى فرماید: «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى اَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً; پاسى از شب را از خواب برخیز و قرآن (و نماز) بخوان این یک وظیفه اضافى (واجب) بر توست تا پروردگارت تو را به مقامى در خور ستایش برساند».(9)
این تعبیر نشان مى دهد که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نیز مقامات عالیه خود را از پرتو نماز شب و قرآن و مناجات سحر کسب مى کرد.
هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ
از یمن دعاى شب و ورد سحرى بود!
«قطب راوندى» از امیر مؤمنان(علیه السلام) روایت کرده است که فرمود: طمع مکن در سه چیز با انجام سه چیز: در بیدارى شب با پرخورى; در نورانیّت چهره، با خوابیدن در تمامى شب، و در امان از دنیا، با رفاقت و همراهى فاسقان.(10)
همچنین «قطب راوندى» روایت کرده است که عیسى(علیه السلام) بعد از مرگ مادرش، وى را صدا زد و گفت: اى مادر با من سخن بگو! آیا دوست دارى به دنیا برگردى؟ مادرش پاسخ داد: آرى، به این امید که در دل شبهاى سرد براى خدا نماز بگزارم و در روزهاى گرم روزه بگیرم! پسرم این راه (راه آخرت) بیمناک است!(11)
این نکته نیز حائز اهمّیّت است که بعضى از مؤمنین، از نماز شب به خاطر آداب مفصّل آن پرهیز دارند، در حالى که نماز شب را به طور ساده و بدون شاخ و برگ نیز مى توان در زمان کوتاهى انجام داد، مهم برخاستن و سحرگاهان به در خانه خدا رفتن است.
چگونگى انجام نماز شب
بجا آوردن نماز شب با آداب مخصوص چنین است:
وقتى انسان از خواب برمى خیزد براى خداوند سجده کند و خوب است در سجده و یا هنگام سر برداشتن از سجده بگوید:
اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى اَحْیانى بَعْدَ ما اَماتَنى، وَاِلَیْهِ النُّشُورُ،
ستایش خاص خدایى است که مرا پس از آن که میراند زنده ام کرد و بسوى اوست رستاخیز
اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى رَدَّ عَلَىَّ رُوحى لاَِحْمَدَهُ وَاَعْبُدَهُ.(1)
ستایش خاص خدایى است که روحم را به من بازگرداند تا ستایش و پرستشش کنم.
و چون برخاست و ایستاد بگوید:
اَللّهُمَّ اَعِنّى عَلى هَوْلِ الْمُطَّلَعِ، وَوَسِّعْ عَلَىَّ الْمَضْجَعَ،
خدایا یاریم ده بر هراس روز قیامت و فراخ گردان بر من آرامگاه قبرم را
وَارْزُقْنى خَیْرَما قَبْلَ الْمَوْتِ، وَارْزُقْنى خَیْرَما بَعْدَ الْمَوْتِ.(2)
و خیر و خوبى قبل از مرگ و پس از مرگ را روزى ما گردان.
وقتى که صداى خروس را شنید بگوید:
سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ، رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَالرُّوحِ،
بسیار منزه و بسیار پاکیزه است پروردگار فرشتگان و روح (جبرئیل)
سَبَقَتْ رَحْمَتُکَ غَضَبَکَ، لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ، عَمِلْتُ سُـوءً، وَظَلَمْتُ نَفْسى،
پیشى گرفته مهرت بر خشمت معبودى نیست جز تو بد کرده ام و به خویشتن ستم کرده ام
فَاغْفِرْلى،اِنَّهُ لایَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلاّ اَنْتَ،فَتُبْ عَلَىَّ اِنَّکَ اَنْتَ التَّوّابُ الرَّحیمُ.(3)
پس بیامرز مرا که براستى نیامرزد گناهان را جز تو پس توبه ام بپذیر که همانا تویى توبه پذیر مهربان.
وقتى که به آسمان نگاه کند بگوید:
شاید این مطالب را هم بپسندید:
اَللّهُمَّ اِنَّهُ لایُوارى مِنْکَ لَیْلٌ ساج، وَلاسَمآءٌ ذاتُ اَبْراج،
خدایا براستى نپوشاند چیزى را از تو شب تار و نه آسمان برج دار
وَلا اَرْضٌ ذاتُ مِهاد، وَلاظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْض، وَلابَحْرٌ لُجِّىٌّ،
و نه زمین گسترده و نه تاریکیهاى متراکم روى هم و نه دریاى پرآب
یُدْلِجُ بَیْنَ یَدَىِ الْمُدْلِجِ مِنْ خَلْقِکَ، تُدْلِجُ الرَّحْمَةَ عَلى مَنْ تَشآءُ مِنْ خَلْقِکَ،
بروى شبانه در پیش شبروان خلق خویش و در شب، رحمت خویش را به هر که خواهى از خلق خود بدهى
تَعْلَمُ خآئِنَةَ الاَْعْیُنِ وَما تُخْفِى الصُّدُورُ، غارَتِ النُّجُومُ، وَنامَتِ الْعُیُونُ،
بدانى بهم خوردن دیدگان را و آنچه را در سینه هاست ستارگان فرو رفتند و دیدگان به خواب رفتند
وَاَنْتَ الْحَىُّ الْقَیُّومُ، لا تَاْخُذُکَ سِنَةٌ وَلانَوْمٌ،
و تویى زنده پاینده که نگیردت چرت و خواب
سُبْحانَ اللّهِ رَبِّ الْعالَمینَ، وَاِلهِ الْمُرْسَلینَ، وَالْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ.(4)
منزه است خدا پروردگار جهانیان و معبود رسولان و ستایش خاص خدا پروردگار جهانیان است.
سپس این پنج آیه از سوره آل عمران را بخواند:
اِنَّ فى خَلْقِ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ لاَیات لاُِولِى الاَْلْبابِ
براستى در خلقت آسمانها و زمین و اختلاف شب و روز نشانه هایى است براى صاحبان خرد
اَلَّذینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیاماً وَقُعُوداً وَعَلى جُنُوبِهِمْ
آنان که یاد کنند خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خفته
وَیَتَفَکَّرُونَ فى خَلْقِ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النّارِ
و بیندیشند در آفرینش آسمانها و زمین (و گویند) پروردگارا تو اینها را بیهوده نیافریده اى منزهى تو پس ما را از عذاب دوزخ نگهدار
رَبَّنا اِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النّارَ فَقَدْ اَخْزَیْتَهُ وَما لِلظّالِمینَ مِنْ اَنْصار
پروردگارا هر که را تو بدوزخ برى براستى که خوارش کرده اى و ستمکاران را یاورى نیست
رَبَّنا اِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادى لِلاْیمانِ اَنْ امِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُ نُوبَنا وَکَفِّرْ عَنّا سَیِّئاتِنا وَتَوَفَّنا مَعَ الاَْبْرارِ
پروردگارا ما ندا زننده اى را شنیدیم که به ایمان ندا مى زد (و مى گفت) به پروردگارتان ایمان آورید ما نیز ایمان آوردیم پروردگارا گناهان ما را بیامرز و بدیهاى ما را پوشیده دار و بمیران ما را با نیکان
رَبَّنا وَاتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِکَ وَلاتُخْزِنا یَوْمَ الْقِیمَةِ اِنَّکَ لاتُخْلِفُ الْمیعادَ.(5)
پروردگارا آنچه را که به ما وعده داده اى بوسیله فرستادگان خویش به ما بده و در روز قیامت رسوایمان مکن که تو خلف وعده نمى کنى.
هنگامى که براى عبادت بر مى خیزد اگر نیازى به تخلّى دارد نخست براى آن برود. بعد هم وضو بگیرد و قبل از وضو، مسواک کند و خود را خوشبو سازد، آنگاه براى نماز شب آماده شود.(6)
وقت نماز شب:
اوّل وقت نماز شب، از نیمه شب است و هرچه به طلوع صبح نزدیک تر شود، فضیلتش بیشتر است و اگر صبح طلوع کرده باشد و او چهار رکعت از نماز شب را به جاى آورده باشد، بقیه را با حمد تنها، تمام کند.(7)
کیفیّت نماز شب:
نماز شب هشت رکعت است که در هر دو رکعتى سلام مى دهد; در دو رکعت اوّل در هر رکعت سوره حمد و توحید (قل هو الله احد) را بخواند و یا آن که در رکعت اوّل سوره توحید را بخواند و در رکعت دوم «قل یا ایّها الکافرون» و در شش رکعت دیگر حمد و هر سوره که بخواهد مثل «قل هو الله احد» و نیز جایز است به خواندن حمد اکتفا کند.
همان گونه که در نمازهاى واجب در رکعت دوم قنوت مستحب است در این نمازها نیز مستحب است و کافى است سه بار بگوید «سُبْحانَ اللّه» یا آن که بگوید:
اَللّهُمَّ اغْفِرْلَنا وَارْحَمْنا، وَعافِنا وَاعْفُ عَنّا فِى الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ، اِنَّکَ عَلى کُلِّ شَىْء قَدیرٌ
خدایا ما را بیامرز و به ما رحم کن و عافیت به ما بده و بگذر از ما در دنیا و آخرت که همانا تو بر هر چیز توانایى
یا آن که بگوید:
رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ، وَتَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمُ، اِنَّکَ اَنْتَ الاَْعَزُّ الاَْکْرَمُ.(8)
پروردگارا بیامرز و رحم کن و درگذر از آنچه مى دانى که براستى تویى عزیزتر از همه و گرامى تر.
بعد از هشت رکعت نماز شب، دو رکعت به نیّت نماز «شفع» و یک رکعت به نیّت نماز «وتر» بخوان. در این سه رکعت، بعد از حمد، سوره «قل هو اللّه» مى خوانى که پاداش آن بمنزله ختم قرآن مى باشد. چراکه سوره «توحید» به منزله ثُلث قرآن است.(9)
و یا آن که در رکعت اوّل نماز «شفع» حمد و «قل اعوذ بربّ النّاس» بخوان و در رکعت دوم، حمد و «قل اعوذ بربّ الفلق» و در رکعت سوم (نماز وتر) حمد و قل هو اللّه احد.(10)
در نماز «وتر» بعد از حمد و سوره، دست ها را براى قنوت بردار و هرچه مى خواهى در قنوت دعا کن و حاجات دنیا و آخرت را از خدا بخواه.(11)
در روایتى آمده است که کسى از امام(علیه السلام) مى پرسد: آیا در قنوت «وتر» لازم است که دعاى خاصّى خوانده شود؟ چه بگویم؟ فرمود: خیر (هرآنچه که به دلت افتاد و به ذهنت وارد شد مى توانى بخوانى و درخواست کنى) ثنا و حمد خدا بجا آور و بر رسول مکرّم صلوات بفرست و براى گناهان بزرگت استغفار کن و بدان که هر گناهى بزرگ است.(12)
«شیخ طوسى» نیز در «مصباح المتهجّد» گفته است: در قنوت وتر هر دعایى که دوست دارى بخوان و دعاهایى که در این قنوت مى توان خواند، به قدرى زیاد است که به شمارش در نمى آید.
همچنین مى گوید: مستحب است انسان در قنوت از ترس خدا (یا عشق به او) گریه کند و یا حالت گریه به خود بگیرد، و براى برادران مؤمن دعا کند و خوب است نام چهل تن را در دعاى خویش ببرد (کافى است که مثلاً بگوید: اللّهمّ اغفر لحسن اللّهم اغفر لمحمّد و…) چرا که اگر کسى براى چهل مؤمن دعا کند، دعایش مستجاب مى شود. ان شاء الله.(13)
سزاوار است که هفتاد مرتبه بگوید: اَسْتَغْفِرُ اللّهَ رَبّى وَاَتُوبُ اِلَیْهِ.(14) و براى این کار و همچنین شمردن چهل نفر از مؤمنان دست چپ را بلند مى کند و استغفار را به دست راست با تسبیح مى شمارد.(15)
از رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) روایت شده است که آن حضرت در نماز وتر هفتاد مرتبه استغفار مى کرد و هفت
مرتبه مى گفت:
هذا مَقامُ الْعائِذِ بِکَ مِنَ النّارِ(16) این جایگاه پناه برنده به توست از آتش دوزخ و همچنین از امام زین العابدین(علیه السلام) روایت شده است که در نماز وتر سیصد مرتبه مى گفت: اَلْعَفْوَ، اَلْعَفْوَ، اَلْعَفْوَ…(17)
پس از آن بگوید: رَبِّ اغْفِرْلى وَارْحَمْنى،وَتُبْ عَلَىَّ اِنَّکَ اَنْتَ التَّوّابُ الرَّحیمُ.(18) پروردگارا مرا بیامرز و به من رحم کن و توبه ام بپذیر که براستى تویى توبه پذیر و مهربان.
بنابراین، دعا به چهل مؤمن (مرد یا زن) و هفتاد مرتبه استغفار و هفت مرتبه «هذا مقام العائذ بک من النار» و سیصد مرتبه «العفو» از مستحبات قنوت وتر است; ولى اگر هیچ کدام را هم نگوید به نماز او ضرر نمى رسد.
شایسته است که قنوت را طول بدهد و پس از آن به رکوع برود و هنگامى که سر از رکوع برداشت این دعا را بخواند که «شیخ طوسى» در «تهذیب» از امام موسى بن جعفر(علیه السلام) نقل کرده است:
هذا مَقامُ مَنْ حَسَناتُهُ نِعْمَةٌ مِنْکَ، وَشُکْرُهُ ضَعیفٌ، وَذَنْبُهُ عَظیمٌ، وَلَیْسَ لِذلِکَ اِلاّ رِفْقُکَ وَرَحْمَتُکَ،
این جایگاه کسى است که نیکیهایى که کرده نعمتى است از تو و سپاسش ناتوان و گناهش بزرگ است و در برابر آن جز مدارایى تو و رحمتت چیزى نیست
فَاِنَّکَ قُلْتَ فى کِتابِکَ الْمُنْزَلِ عَلى نَبِیِّکَ الْمُرْسَلِ، صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ: کانُوا قَلیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ، وَبِالاَْسْحارِهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ.
زیرا که تو در کتابى که از جانبت بر پیامبر مرسلت صلى اللّه علیه و آله نازل شده فرمودى «آنان که اندکى از شب را مى خفتند و در سحرها ایشان آمرزش مى خواستند»
طالَ هُجُوعى وَقَلَّ قِیامى، وَهذَا السَّحَرُ وَاَنَا اَسْتَغْفِرُکَ لِذُنُوبى، اِسْتِغْفارَ مَنْ لایَجِدُ لِنَفْسِهِ ضَرّاً وَلا نَفْعَاً، وَلا مَوْتاً وَلا حَیاةً وَلا نُشُوراً.(19)
ولى خواب من به درازا کشید و بیداریم اندک شد اکنون سحر است و من از تو آمرزش گناهم را خواهم آمرزش خواستن کسى که نیابد براى خویش سود و زیان و نه مرگ و زندگى و نه رستاخیزى.
پس از آن به سجده مى رود و نماز را تمام مى کند، و پس از سلام تسبیح حضرت زهرا(علیها السلام) را مى گوید و بعد از آن سه مرتبه بگوید:
سُبْحانَ رَبِّىَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزیزِ الْحَکیمِ(20)
منزهى اى پروردگار فرمانرواى پاکیزه و نیرومند فرزانه
و پس از آن بگوید:
یا حَىُّ یا قَیُّومُ، یا بَرُّ یا رَحیمُ، یا غَنِىُّ یا کَریمُ،
اى زنده و اى پاینده و اى نیکوکار اى مهربان اى بى نیاز اى بزرگوار
اُرْزُقْنى مِنَ التِّجارَةِ اَعْظَمَها فَضْلاً، وَاَوْسَعَها رِزْقاً، وَخَیْرَها لى عاقِبَةً، فَاِنَّهُ لا خَیْرَ فیما لا عاقِبَةَ لَهُ.(21)
روزى کن مرا از تجارت آنچه درآمدش فزونتر و روزیش وسیعتر و عاقبتش بهتر از همه باشد زیرا در آن چیزى که پایان خوبى نداشته باشد خیرى نیست
و بعد از آن سه مرتبه بگوید:
اَلْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّباحِ، اَلْحَمْدُ لِفالِقِ الاِْصْباحِ(22)
ستایش براى پروردگار بامداد ستایش براى شکافنده صبح
سپس به سجده مى رود (سجده شکر براى این توفیق عظیم) و پنج بار مى گوید: سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ، رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَالرُّوحِ. منزه است و پاک و پاکیزه است پروردگار فرشتگان و روح.
آنگاه مى نشیند و آیة الکرسى را مى خواند و باز هم براى بار دوم به سجده مى رود و همان ذکر را پنج بار دیگر مى خواند.(23)
یادآورى: این دعاها را مى توان از روى نوشته خواند، و بار دیگر تکرار مى کنیم: شاخ و برگهاى نماز شب بسیار خوب و سازنده است; ولى اگر کسى نتواند همه را بجا آورد، هرقدر که مى تواند بجا آورد; مهم انجام اصل نماز، یعنى هشت رکعت نماز شب، دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر است; حتّى اگر کسانى نتوانند تمام یازده رکعت را بجا آورند، مى توانند به سه رکعت نماز شفع و وتر اکتفا کنند و از برکات آن بهره مند شوند.
