اعجاز قرآن درباره بیان ویژگی های خانه عنكبوت
فهرست این نوشتار:
خداوند در سوره عنكبوت مى فرمايد: «مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْلِياءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ»[21]؛ مثل كسانى كه جز خداوند يار وياورى براى خود برگزيده اند همانند عنكبوت است كه براى خود خانه اى ساخته است و اگر بدانند سست ترين خانه ها خانه عنكبوت است.
اين موضوع را كه خانه عنكبوت از نظر مادى و معنوى سست ترين خانه هاست؛ مطالعات اخير حيوان شناسى در زمين به اثبات رسانده است. مفسران در اين باره گفته اند: منكرانى كه ولايت غير خدا را پذيرفته اند در سستى و ضعف اعتقاد، همانند عنكبوت هستند كه براى خود خانه اى ساخته تا در پناه آن آرام گيرد؛ در حالى كه خانه او سست ترين خانه ها به شمار رفته، براى پناه جستن، شايستگى ندارد و اگر اين منكران مى دانستند چنين كارى را انجام نمى دادند.
عنكبوت از نظر علمى :
عنكبوت از شاخه بندپايان[22] و از رده آراكنوئيدها[23] است. در اين شاخه غير از عنكبوتيان جنس هاى ديگرى نظير عقرب ها و كنه ها نيز وجود دارند. بدن عنكبوت[24] به دو قسمت جلويى و عقبى تقسيم مى شود؛ در قسمت جلو سر و سينه قرار گرفته و قسمت عقبى بدن، شكم را در بر مى گيرد. در قسمت جلو چهار جفت پا و دو جفت شاخك حسى و يك جفت شاخك قلاب مانند به شكل گاز انبر يا چنگال هايى كه حاوى غدد سمى است وجود دارد. كمر باريك عنكبوت قسمت جلويى بدن او را از قسمت عقبى جدا مى كند.
عنكبوت چشمهاى ساده اى دارد كه تعداد آنها به هشت عدد مى رسد؛ البته گاهى تعداد چشم ها از هشت كمتر است. اين حيوان با شكار كردن حشرات، روزگار مى گذراند و پوستى ضخيم و پوشيده از مو دارد. اين پوست هفت تا هشت بار مى افتد تا به مرحله كمال خود برسد. جانور شناسان امروز، بيش از سى هزار نوع عنكبوت را مورد شناسايى قرار داده اند كه از نظر شكل؛ رنگ و حجم (بين كمتر از يك ميليمتر و نود ميليمتر) با هم متفاوتند. بيشتر عنكبوت ها در خشكى و به صورت فردى (جز در هنگام جفتگيرى و سر از تخم درآوردن بچه عنكبوتها) زندگى مى كنند. محيط زيست عنكبوت ها از سطح دريا تا ارتفاع پنج هزار مترى گسترده شده است.
اين حشرات، سه جفت زايده برجسته و متحرك در پايين شكم دارند؛ اين زايده ها سوراخ هاى ريزى دارند كه مايع سازنده تارهاى عنكبوت از آن خارج مى شود، به همين علت به اين سوراخ ها دوك گفته مى شود. اين مايع كه از طريق دوك هاى قسمت عقب بدن از تعدادى غدد ويژه ترشح مى شود به محض آنكه در معرض هوا قرار گيرد خشك مى گردد. پس از خشك شدن، تارهايى با شكل، طول و استحكام متفاوت ايجاد مى شوند. اين تفاوت، ناشى از تفاوت غدد ترشح كننده تارهاست. عنكبوت در خانه اش ـ كه همه فعاليتهاى حياتى خود را در آن انجام مى دهد ـ مى ماند. اين حشره غير از اين خانه، مخفيگاه ديگرى نيز براى خود مى سازد كه به وسيله تارِ شكار به خانه متصل شود و در مواقع خطر به اين مخفيگاه پناه مى برد.
مفاهيم علمى موجود در آيه:
1. مفرد آوردن عنكبوت
در فرهنگ لسان العرب آمده است: عنكبوت جانور كوچكى است كه در هوا و بر روى دهانه چاه، تركيبى را مى بافد. اين كلمه مونث است اما گاهى در شعر به صورت مذكر هم آمده است. به خانه عنكبوت (عَكدَبَة) گفته مى شود. فراء مى گويد: عنكبوت مونث است البته برخى عرب ها آن را به صورت مذكر هم مى آورند. جمع آن عنكبوتات، عَناكِب و عَناكيب و اسم مصغر آن عُنَيكِب است. اهل يمن به آن عَنكَباه مى گويند؛ گاهى نيز عَنكَباء و عَنكَبوه ناميده مى شود. سيبويه با استشهاد به افزودن تاء به عنكبوت آن را عنكباء مى نامد و من نمى دانم آيا اسم مفرد است يا جمع. ابن اعرابى مى گويد: عَنكَب مذكر است و مونث آن عَنكَبة است. گفته شده است عَنكَب اسم جنس عنكبوت است و عنكبوت هم مذكر و هم مونث است. (مبرد) مى گويد عنكبوت مونث است اما مذكر هم آورده شده است.
نظر غالب آن است كه واژه عنكبوت مفرد مونث بوده و جمع آن عَناكِب است. نامگذارى اين سوره به نام عنكبوت ـ كه واژه اى مفرد است ـ به اين دليل است كه عنكبوت به صورت فردى زندگى مى كند به جز مواقع جفتگيرى يا زمانى كه تخم ها باز مى شوند. اما در دو سوره نمل و نحل، اسم سوره به صورت جمع آمده است تا بر جمعى بودن زندگى اين دو حشره اشاره شود.
2. إتَّخَذَت بَيتا (فعل اتخذت مونث است)
اين آيه قرآنى به صراحت مى گويد كه عنكبوت ماده به ساخت خانه اقدام مى كند؛ بنابراين وظيفه ساخت خانه بر عهده عنكبوت ماده است كه با غدد ترشح كننده ماده ابريشمى اقدام به ساخت مى كند؛ هرچند در برخى مواقع عنكبوت نر هم در كار ساخت، ترميم يا توسعه او را يارى مى كند با اين حال وظيفه مذكور به صورت يك وظيفه محض براى حيوان ماده حفظ مى شود.
3. إنَّ أوهَنَ البُيُوتِ لَبَيتُ العَنكَبوتِ
اين جمله اعجاز آميز چند حقيقت مهم را مورد اشاره قرار مى دهد:
الف. سست بودن از لحاظ مادى: خانه عنكبوت از لحاظ مادى سست ترين خانه هاست؛ زيرا از تعدادى تارهاى ابريشمى ساخته شده است كه بسيار نازك بوده و در بيشتر مواقع فاصله زيادى با هم دارند. به همين علت عنكبوت را نه از گرماى خورشيد محافظت مى كند و نه از سرماى زمستان؛ سايه كافى ايجاد نمى كند و در برابر باران، تند باد و خطر مهاجمان قادر به محافظت از عنكبوت نيست؛ با آنكه ساخت چنين خانه اى خود از معجزات الهى است.
ب. اين خانه عنكبوت است كه سست است نه تارهاى آن: اصطلاح (اوهن البيوت) اين نكته را مورد اشاره قرار مى دهد كه سستى و ضعف در خانه عنكبوت است نه در تارهاى آن. اين اشاره قرآنى بسيار دقيق است؛ زيرا تارهاى خانه عنكبوت، ابريشمى و بسيار نازكند و ميانگين ضخامت هر كدام يك ميليونيم اينچ مربع يا يك چهار هزارم ضخامت يك موى عادى در سر انسان است.
با وجود نازك بودن، تار عنكبوت محكم ترين ماده بيولوژيكى است كه تا كنون مورد شناسايى قرار گرفته است؛ تارهاى ابريشمى سازنده خانه عنكبوت از فولاد هم محكم ترند و تنها كوارتز ذوب شده از آن محكم تر است. يك تار بلند عنكبوت پيش از پاره شدن تا پنج برابر طول خود كشيده مى شود و به همين خاطر دانشمندان، نام فولاد بيولوژيك را بر آن نهاده اند. استحكام تار عنكبوت 20 برابر فولاد معدنى عادى است و توان آن به 000/30 رطل[25] در اينچ مربع مى رسد؛ به عنوان مثال اگر يك عنكبوت، تارى به ضخامت انگشت شست مى ساخت مى توانست يك هواپيماى جمبو جت را به آسانى حمل كند.
ج. سست بودن به لحاظ معنوى: خانه عنكبوت به لحاظ معنوى هم سست ترين خانه هاست؛ زيرا از دوستى و مهربانى كه هر خانه خوشبختى از آن برخوردار است محروم مى باشد؛ به خاطر آنكه در برخى انواع عنكبوت ها (به نام بيوه سياه) جنس ماده به محض پايان بارورى، جنس نر را كشته و آن را شكار مى كند؛ اين امر بدان علت است كه ماده عنكبوت وحشى تر بوده و از حجم بيشترى برخوردار است.
در برخى حالت ها عنكبوت ماده بى رحمانه بچه هاى خود را مى خورد. در برخى ديگر عنكبوت ماده پس از بارورى تخم ها كه معمولا در كيسه اى ابريشمى از آنها نگهدارى مى كند مى ميرد. پس از مدتى بچه عنكبوت ها از تخم بيرون مى آيند و خود را در يك مكان بسيار شلوغ در داخل كيسه تخم مى بينند؛ لذا اين خواهرها و برادرها به خاطر غذا يا جا يا هر دوى اين ها با هم درگير شده يكديگر را مى كشند. پس از پايان درگيرى ها تنها تعداد اندكى از بچه عنكبوت ها زنده مى مانند؛ آنها از پوست خود جدا شده، ديواره كيسه تخم را پاره كرده و با خاطراتى دردناك، يكى پس از ديگرى از آن خارج مى شوند. پس از آن همگى در محيط اطراف پراكنده شده، و ماده ها شروع به ساخت خانه مى كنند؛
در اين راه هم برخى بچه عنكبوتهاى باقيمانده كشته مى شوند؛ نجات يافتگان هم همين فاجعه را تكرار مى كنند. مجموعه اين حوادث باعث مى شود كه خانه عنكبوت وحشى ترين خانه ها بوده و در آن خبرى از پيوندهاى خويشاوندى و نزديكى نباشد. به همين علت است كه خداوند در سستى و ضعف، خانه عنكبوت را مثال زده است؛ زيرا در آن از ساده ترين مفاهيم عطوفت ميان نر و ماده، مادر و بچه ها و برادران و خواهران خبرى نيست.
4. لَو كانُوا يَعلَمونَ
اين حقايق در هنگام نزول قرآن و حتى تا قرن ها پس از آن براى هيچكس شناخته شده نبود؛ بلكه پس از مطالعات گسترده صدها جانورشناس در طول ده ها سال، بالاخره در دهه هاى پايانى قرن بيستم كشف شد، به همين خاطر پروردگار اين آيه را با (لو كانو يعلمون) به پايان رسانده است.
بنابراين توصيف قرآنى در مورد خانه عنكبوت به عنوان سست خانه ها كه بر پيامبرى بى سواد و در ميان جامعه اى نازل شده كه اكثريت قاطع آن را بى سوادان تشكيل مى دهند ـ آن هم هزار و چهارصد سال پيش ـ چيزى جز پيشى جستن از علم نيست؛ به گونه اى كه هيچ عاقلى نمى تواند تصور كند منبع قرآن، كسى جز خداوند يكتا باشد.
برخى اشارات پنهان قرآنى :
الف. خانه عنكبوت تنها يك مأوى و محل سكونت به حساب نمى آيد؛ بلكه در عين حال دامى است كه حشرات پرنده چون مگس و … در برخى تارهاى چسبناك آن گرفتار و شكار عنكبوت مى شوند. مشركينى كه جز خداوند معبودهاى ديگرى را براى خود برگزيده اند و مردم را نيز بدان سو مى كشانند همين حكايت را دارند؛ آنها مردم را به سوى دامى محكم دعوت مى كنند كه ورود به آن به منزله هلاكت آنها در دنيا و آخرت است. خداوند متعال مى فرمايد: «إِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدِ افْتَرى إِثْماً عَظِيماً»[26]؛ خداوند شرك را نمى بخشد و هر چه را كه جز آن باشد براى هر كه بخواهد مى بخشد و هر كه شريكى براى خداوند قائل باشد گناه بزرگى مرتكب شده است.
ب: خداوند به مردم هشدار مى دهد كه از مبلغان فساد اجتناب كنند؛ همان ها كه هواپرستى و ثروت اندوزى را شريك خدا قرار داده اند. در آيه قرآنى مذكور به تارهاى پنهان آنها اشاره اى رمزگونه شده است. اينان از طريق همين تارهاى ثروت، فساد، پست و مقام و … به شكار قربانيان خود مى پردازند؛ تارهايى كه به محض گرفتن قربانى او را نابود مى كند.
[21]. سوره عنكبوت: آيه 41.
[22] 1. Arthro poda.
[23] 2. Class Arachnida.
[24] 3. Spider.
[25]. واحد وزن به انداز 2 كيلو و 564 گرم.
[26]. سوره نساء: آيه 48.
منبع: سایت هدانا برگرفته از اعجاز علمى قرآن كريم ـ مقالاتى از: دكتر زغلول نجار ـ دكتر نظمى خليل ابوعطا – دكتر منصور العبادى و هارون يحيى
ترجمه: على عباسى و آيت اله خزائى، کارشناس زمین شناسی : عزت الله محمدپور، کارشناس زیست شناسی : محسن رسولی.
