تفسیر موضوعی نزد علما و بزرگان
شاید این مطالب را هم بپسندید:
پرسش : آیا علما و بزرگان پیشین، قرآن را به شیوه موضوعی تفسیرکرده اند؟
پاسخ اجمالی: تفسير موضوعى به صورت مقطعى و درباره برخی موضوعات در كلمات علماى گذشته دیده می شود اما هيچ كدام تفسیر موضوعی را در تمام محورها مطرح نكرده اند. علامه مجلسی به عنوان یکی از پیشگامان، در هريك از فصول بحارالانوار وارد مى شود، آيات مربوط به آن موضوع را جمع آورى مى كند. از نمونه هاى ديگر تفسير موضوعى، كتاب هايى است كه تحت عنوان «آيات الاحكام» نوشته شده؛ كتاب هايى در زمينه قصص قرآن نيز تأليف يافته كه داستان هاى انبياء را با گردآورى آيات قرآن تشريح مى كند.
پاسخ تفصیلی: تفسیر موضوعى هرچند به صورت مقطعى و بر محور موضوعات خاص در کلمات علماى گذشته نیز بسیار دیده مى شود؛ ولى باید اعتراف کرد که هیچ کدام لااقل تا آن جا که ما سراغ داریم تفسیرموضوعى را بر تمام محورها مطرح نکرده اند.
از کسانى که در این موضوع پیشگام بوده مرحوم علاّمه مجلسى است که در هریک از فصول بحارالانوار وارد مى شود، آیات مربوط به آن موضوع را جمع آورى مى کند؛ سپس یک دید کلّى بر همه آنها مى افکند؛ در بعضى از موارد نظرات مفسّران را نقل مى کند و در تبیین این آیات مى کوشد.
مثلا در جلد 67 هنگامى که درباره «قلب» و «سمع» و «بصر» و معناى آنها در قرآنمجید سخن مى گوید؛ ده ها آیهدر این زمینه از قرآنجمع آورى کرده و بعد از ذکر روایتى از کافى به تبیین کلّى معناى آنها می پردازد و در حدود ده صفحه در این زمینه بحث مى کند.(1)
در جلد 58 در فصل حقیقت خواب و تعبیر آن، نخست بیش از ده آیهاز آیات قرآنرا در این موضوع جمع آورى کرده؛ سپس چندین صفحه به تفسیرآن ها مى پردازد.(2)
در جلد 22 در نخستین بابکه از ماجراهاى یهود و نصارا و مشرکان بعد از هجرت بحث مى کند؛ ده ها آیهاز سورههاى مختلف قرآنرا در همین موضوع جمع آورى کرده؛ سپس به بحث وتفسیرآنها پرداخته است.(3) این محقّق بزرگ همین کار را در فصول دیگر این کتاب عظیم انجام داده است.
از نمونه هاى دیگر از تفسیرموضوعى در کلمات بزرگان پیشین کتاب هایى است که تحت عنوان «آیات الاحکام» نوشته شده. در این کتاب ها آیات مربوط به احکام فقهى مثلا آیات مربوط به اجزا و شرایط نماز، اجزا و شرایط روزهو حجو نکاح و طلاق، احکام حدود ودیات و قضاوت اسلامى و غیر اینها به صورت موضوعى جمع آورى و در کنار هم مورد بررسى قرار گرفته است.
ظاهراً اوّلین کتابى که در این زمینه تالیف شده کتاب «احکام القرآن» محمّد بن صائب کلبى است که از یاران امام باقر و امام صادق(علیهماالسلام) بوده. او که در سال 146 وفات کرد؛ حتى قبل از شافعى امام معروف اهل سنّت (متوفاى 204) به تالیف چنین کتابى پرداخت.
بعد از او نیز گروه زیادى از بزرگان فقها و دانشمندان دست به تالیف کتاب هایى در زمینه آیات الاحکام(گاه به همین نام، و گاه به نام هاى دیگر) زدند؛ که مرحوم محدّث تهرانى در کتاب الذّریعه بالغ بر 30 کتاب از این سلسله را نام مى برد(4) که مشهورترین آنها در میان علماء و فقهاى امروز کتاب «آیات الاحکام» مرحوم محقّق اردبیلى، موسوم به «زبده البیان» و آیات الاحکاممرحوم فاضلمقدادموسوم به «کنز العرفان» است.
در کتاب اخیر آمده است که مشهور در میان دانشمندان این است که تعداد پانصد آیهدر قرآنمجید درباره احکام فقهى وجود دارد و این با محاسبه آیات مکرر در این زمینه است والا عدد آن کمتر از این مى شود.(5)
همچنین کتاب هایى مانند: «اعجاز قرآناز نظر علوم امروز» که در آن آیاتى که مربوط به اکتشافات علمى امروز است و جزء معجزات علمى قرآنمحسوب مى شود و یا «جامعه و تاریخ یا حقوق درقرآنمجید» عناوینى است که براى تلاش هاى مستمر در زمینه تفسیرموضوعى دیده مى شود.
کتاب هایى در زمینه قصص قرآننیز تالیف یافته که داستان هاى انبیاء را با گردآورى آیات قرآنتشریح مى کند.
ولى با این همه باید اعتراف کرد هریک از این کتاب ها ناظر به تفسیرموضوعى در یک شاخه محدود و معیّن است، نه یک تفسیرکلّى و جامع پیرامون تمام موضوعات قرآن. در این اواخر تلاش ها و کوشش هاى قابل توجّهى براى تفسیرموضوعى قرآنبه طور گسترده صورت گرفته است که شایان هرگونه تقدیر است.
از جمله کتاب هایى را که در این زمینه مى توان نام برد کتاب «مفاهیم القرآن» مى باشد که تاکنون چندین جلد آن به فارسى و عربى انتشار یافته و کتاب با ارزشى است.
ولى با تمام این تلاش ها و کوشش هاى شایان تقدیر باید اعتراف کرد که هنوز مساله تفسیرقرآن به شکل موضوعى دوران طفولیت خود را مى گذراند؛ و سال ها طول خواهد کشید تا هم چونتفسیرترتیبى مقام شایسته خود را پیدا کند، و این ممکن نیست مگر با تلاش هاى پى گیر دانشمندان و مفسّران که با استفاده از تجارب گذشتگان این موضوع را پیش برند و به کمال مطلوب برسانند.(6)
پی نوشت: (1). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحياء التراث العربي، بيروت، 1403 قمری، چاپ: دوم، ج 67 ، ص 27، باب 43 (حب الله تعالى).(2). همان، ج 58، ص 151 ، باب 44 (حقيقة الرؤيا و تعبيرها و فضل الرؤيا الصادقة و علتها و علة الكاذبة).
(3). همان، ج 22 ، ص 1 ـ 62، تتمة أبواب (أحواله ص من البعثة إلى نزول المدينة).
(4). الذريعة إلى تصانيف الشيعة، شيخ آقا بزرگ تهرانى، اسماعيليان، قم ، كتابخانه اسلاميه، تهران، 1408 قمرى، ج 1،ص 40 – 44.
(5). كنز العرفان في فقه القرآن، حلّى، مقداد بن عبد اللّه سيورى، قم- ايران، بی تا، چاپ: اول، ج 1، ص 5.
(6). گرد آوری از کتاب: پیام قرآن، ناصر، مکارم شیرازی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386 شمسی، چاپ: نهم، ج 1، ص 27.
