آیات قرآن در مورد علم و دانش

پرسش : اهمیت علم و معرفت در آیات قرآنچگونه بیان شده است؟

پاسخ:

آیات زیادی از قرآن کریم دلالت بر اهمیت کسب علم و معرفت دارند؛ در سوره «طلاق» هدف آفرینش جهان را علم و معرفت، و در سوره «بقره» هدف از بعثت انبياء را تعليم و تربيت بیان می نماید. همین معنا در سوره های «آل عمران» و «جمعه» نیز آمده است.

علاوه بر این در آیاتی از سوره های «قصص» و «محمّد(ص)» هدف از نزول قرآن، انديشه و تدبّر ذکر شده است. حتی در سوره «اسرا» گفته شده که هدف از معراج پيامبر(ص) معرفت بود. همين معنا در سوره «نجم» نیز تکرار شده است.
پاسخ تفصیلی: آیات زیادی از قرآن کریم دلالت بر اهمیت کسب علم و معرفت دارند. در سوره طلاق هدف آفرینش جهان، علم و معرفت بازگو شده است:

«اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْاَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْاَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا اَنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَاَنَّ اللَّهَ قَدْ اَحَاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْمًا»(1)؛ (خداوند همان کسى است که هفت آسمان را آفرید، و از زمین نیز همانند آن ها را، فرمان [و تدبیر] او در میان آنها پیوسته فرود مى آید، تا بدانید خداوند بر هر چیز تواناست و این که علم خدابه همه چیز احاطه دارد).

آیه به وضوح این حقیقت را مى رساند که یکى از اهداف آفرینش جهان آگاه ساختن انسان ها از علم و قدرت خداوند و معرفت ذات و صفات او است، و این با صراحت امکان معرفت را در سطح وسیع بازگو مى کند.(2)

همچنین در سوره بقره هدف بعثت انبیاء تعلیم و تربیت گفته شده است. قرآن مجید کراراً این مطلب را در مورد پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) یادآور مى شود. از جمله در سوره بقره مى فرماید:

«کَمَا اَرْسَلْنَا فِیکُمْ رَسُولا مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیَاتِنَا وَیُزَکِّیکُمْ وَیُعَلِّمُکُمْ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَیُعَلِّمُکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ»(3)؛ (همان گونه که رسولى [براى هدایت شما] پیامبرى از خودتان در میان شما فرستادیم تا آیات ما را بر شما بخواند و شما را پاکیزه سازد و به شما کتاب و حکمت بیاموزد و آنچه را نمى دانستید به شما یاد دهد).
همین معنا در سوره بقره آیه129 و سوره آل عمران، آیه164 و جمعه، آیه2 آمده است.
اگر معرفت و شناخت امکان نداشت چگونه ممکن بود یکى از اهداف مهم بعثت پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) را تشکیل دهد؟(4)
علاوه بر این در آیاتی از قرآن هدف از نزول قرآن اندیشه و تدبر ذکر شده است. «کِتَابٌ اَنزَلْنَاهُ اِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ اُوْلُوا الاَْلْبَابِ»(5)؛ (این کتابى است پر برکت که بر تو نازل کرده ایم تا در آیات آن تدبر کنند و خردمندان متذکر شوند).
«اَفَلاَ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ اَمْ عَلَى قُلُوب اَقْفَالُهَا»(6)؛ (آیا آنها در قرآنتدبر نمى کنند یا بر دلهایشان قفل هایى نهاده شده است؟!).

«لیدبروا» از مادّه «دبر» (بر وزن شتر) به معناى پشت هر چیز است؛ سپس به معناى تفکر و عاقبت اندیشى به کار رفته، چرا که با اندیشه عواقب و نتایج و پشت و روى مطالب روشن مى شود.

در آیه نخست هدف از نزول قرآنرا تدبر بیان کرده تا مردم تنها به خواندن آیات به عنوان یک سلسله کلمات مقدّس قناعت نکنند و هدف نهایى را به دست فراموشى نسپارند و در آیهدوّم ترک اندیشه را دلیل بر وجود قفل بر دل ها و از کار افتادن حس تشخیص مى داند؛ و در هر حال این آیات دعوتى است عام به سوى اندیشیدن؛ دعوتى که امکان شناخت را به وضوح روشن مى سازد.(7)

حتی در سوره اسرا گفته شده که هدف از معراج پیامبر(صلى الله علیه وآله) معرفت بود:

«سُبْحَانَ الَّذِى اَسْرَى بِعَبْدِهِ لَیْلا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ اِلَى الْمَسْجِدِ الاَْقْصَا الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیَاتِنَا اِنَّه هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ»(8)؛ (پاک و منزّه است آن کس که بنده اش را در یک شب، از مسجدالحرام به مسجدالاقصى ـ که گرداگردش را پربرکت ساخته ایم ـ برد، تا برخى از نشانه هاى خود را به او ارائه دهیم؛ چرا که او شنوا و بیناست).

همین معنا در سوره نجم که از معراجپیامبر(صلى الله علیه وآله) سخن مى گوید به تعبیر دیگرى آمده است: «لَقَدْ رَاَى مِنْ آیَاتِ رَبِّهِ الْکُبْرَى»(9)؛ (به یقین او بزرگترین نشانه هاى پروردگارش را [در آن سفر آسمانى] دید).
این آیات حدّاقل یکى از اهداف مهم معراج پیامبر(صلى الله علیه وآله) را مساله مشاهده آیات بزرگ حق معرفى مى کند، مشاهده اى که یکى از منابع مهم معرفت است.(10)،(11)

• پی نوشت:
• (1). سوره طلاق، آيه 12.
• (2). در حديثى مى خوانيم كه امام حسين بن على(عليه السلام) به يارانش فرمود: «اَيُّها الناسُ اِنَّ اللهَ جَلٌ ذكرُه ما خلق الْعِبادَ اِلاّ لِيَعْرِفُوهُ، فَاذِا عَرَفُوهُ عَبَدوُهُ، فاذا عَبَدُوُه اِسْتَغْنَوْا بِعبادَتِهِ عَنْ عِبادَةِ ماسِواهُ»؛ (اى مردم! خداوند متعال بندگان را نيافريد مگر براى اين كه او را بشناسند، هنگامى كه او را شناختند او را عبادت مى كنند، و هنگامى كه عبادت اش كردند از بندگى غير او بى نياز مى شوند) بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق/ مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحياء التراث العربي‏، بيروت‏، 1403 قمری‏، چاپ: دوم، ج 5، ص 312، باب 15 (علة خلق العباد و تكليفهم و العلة التي من أجلها جعل الله في الدنيا اللذات و الآلام و المحن).
• (3). سوره بقره، آيه 151.
• (4). اميرمؤمنان(عليه السلام) مى فرمايد: «كَفى بِالْعِلْمِ شَرَفاً اَنْ يَدَعيه مَنْ لايُحْسِنُهُ وَ يَفرَحُ اِذا نُسِب اِلَيْهِ وَ كَفَى بِالْجَهْلِ ذماً يبرأ منه من هو فيه»؛ (در شرافت علم همين بس كه افرادى كه از آن آگاه نيستند آن را ادعا مى كنند؛ و اگر به آنان نسبت داده شود خوشحال مى شوند. و در مذمت جهل همين بس كه حتى دارندگانش از آن تبرى مى جويند) بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق/ مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحياء التراث العربي‏، بيروت‏، 1403 قمری‏، چاپ: دوم، ص 185، باب 1 (فرض العلم و وجوب طلبه و الحث عليه و ثواب العالم و المتعلم).
• (5). سوره ص، آيه 29.
• (6). سوره محمّد، آيه 24.
• (7). امام موسى بن جعفر(عليه السلام) به هشام بن حكم فرمود: «… مَا بَعَثَ اللَّهُ أَنْبِيَاءَهُ وَ رُسُلَهُ إِلَى عِبَادِهِ إِلَّا لِيَعْقِلُوا عَنِ اللَّهِ فَأَحْسَنُهُمُ اسْتِجَابَةً أَحْسَنُهُمْ مَعْرِفَةً …»؛ (خداوند پيامبران و رسولان اش را براى اين به سوى بندگان اش فرستاد كه خدا را بشناسند كسى از همه بهتر دعوت آنها را اجابت كرده كه معرفت اش بيشتر باشد). الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏، محقق/ مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، دار الكتب الإسلامية، تهران، ‏ ‏1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 1، ص 16، (كتاب العقل و الجهل).
• (8). سوره اسراء، آيه 1.
• (9). سوره نجم، آيه 18.
• (10). شرح بيشتر در اين باره را در تفسير نمونه، مكارم شيرازى ناصر، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1374 شمسی، چاپ: اول، ج 12، ص 16، هدف معراج مطالعه فرماييد.
• (11). گرد آوری از کتاب: پیام قرآن، ناصر، مکارم شیرازی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386 شمسی، چاپ: نهم، ج 1، ص 60.

ویژه نامه قرآن و عترت پژوهی