آيا تمام علوم در قرآن آمده است

قرآن و علوم بشرى

 با توجه به آيه شريفه «لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاّ فِى كِتابٍ مُبِينٍ» آيا تمام علوم بشرى (مانند رياضى، فيزيك، طب و …) در قرآن موجود است؟

 

رطب و يابس در كتاب

خداى سبحان، قرآن كريم را «كتاب مبين» معرفى مى كند: «قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِينٌ»127.
و در جاى ديگر مى فرمايد: «لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاّ فِى كِتابٍ مُبِينٍ»128؛ يعنى، هيچ تر و خشكى نيست، مگر آنكه در كتاب مبين آمده است.
بنا بر گفته برخى مفسران، مقصود از «رطب و يابس» ـ به قرينه قبل و بعد آيه ـ علم همه اشيا است؛ چنان كه در آيه ديگر مى فرمايد: «ما فَرَّطْنا فِى الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ»129؛ يعنى، هيچ چيزى در كتاب الهى فروگذار نشده است. در حالى كه بسيارى از علوم و دانش ها مانند رياضى، فيزيك، پزشكى، مكانيك و… در ظاهر الفاظ قرآن ديده نمى شود. درباره چگونگى سازگارى با اين گونه آيات، احتمالات و ديدگاه هاى چندى وجود دارد:

1. منظور از «كتاب مبين» در آيه 59 سوره «انعام»، علم الهى يا لوح محفوظ است و «كتاب» در آيه 38 همان سوره «اجل» است، نه قرآن مجيد. در بعضى از روايات نيز «كتاب مبين» به «امام مبين» معنا شده است.130

 

2. منظور از «كتاب» همين قرآن، به لحاظ باطن والاى آن است كه «ام الكتاب» مى باشد؛ زيرا همه حقايق در آن نهفته است و انسان كامل به آن دسترسى دارد.

3. منظور از «كتاب» قرآن است و در مراتب مختلف آن، همه امور دين و دنيا وجود دارد.

4. منظور از «كتاب» همين قرآن ـ در همه مراتب آن ـ است؛ ليكن مراد از همه چيز، اصول و كلياتى است كه بر اساس آن، دانش ها و معارف مختلف را مى توان بنيان نهاد و رشته ها و انگاره هاى گوناگون علمى را توليد كرد.

5. منظور از كتاب، قرآن در همه مراتب آن است؛ ليكن مراد از همه چيز، جامع بودن قرآن نسبت به تمامى معارف و دستوراتى است كه در جهت هدايت بشر و نيل به سعادت او مؤثر است. اين مجموعه مشتمل بر عقايد، جهان بينى، آموزه هاى اخلاقى و دستورات عملى جامعى در حوزه روابط چهارگانه انسان (رابطه با خدا، ديگران، خود و جهان) است.

علامه طباطبايى همين ديدگاه را اختيار كرده و در ذيل آيه «وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ»131 مى نويسد: «ظاهرا مراد از «كل شى ء» هر چيزى است كه به هدايت مربوط باشد. هر چه كه مردم در مورد مبدأ، معاد، اخلاق فاضله، شريعت هاى الهى، قصص و موعظه ها احتياج دارند، قرآن به آن هدايت و بيان كرده است و ما از ظاهر قرآن و مقاصد آن، همين مطلب را متوجه مى شويم. اما در روايات نقل شده است كه در قرآن، علم گذشته و آينده، تا قيامت موجود است. اگر اين روايات صحيح باشد، منظور از «تبيان» اعم از دلالت لفظى است. پس شايد اشاراتى از غير طريق دلالت لفظى دارد و اسرارى را كشف مى كند كه فهم عرفى، به آنها راهى ندارد».132

بنابراين اگرچه علامه طباطبايى قرآن را بيانگر هر چيزى كه به هدايت مربوط مى شود، دانسته است اما گستردگى دانش هاى قابل استخراج از قرآن را نفى نكرده است.

درباره گستردگى و جامعيت قرآن، مى توان ديدگاه هاى دانشمندان را به سه گروه تقسيم بندى كرد:

1. ديدگاه حداكثرى؛ كه به گستردگى قرآن در همه علوم و روش ها معتقد است.
اين گروه از طرفداران جامعيت قرآن، قرآن را دربردارنده همه علوم نخستين و واپسين مى دانند. در نگاه آنان، قرآن همه مسائل جزئى و كلى و حتّى بسيارى ديگر از موضوعات مانند شيمى، فيزيك و… را شامل مى شود. اينان قرآن را جامع مسائلى مى دانند كه بيانگر قوانين علوم نظرى و تجربى است.133 اسكندرانى و طنطاوى و ملامحسن فيض كاشانى و ابن كثير در شمار اين گروه جاى دارند.134

فيض كاشانى، پس از آن كه دانش انسان را به دو نوع جزئى و كلى، يا حسى و مطلق تقسيم مى كند، مى گويد: معنا و مفهوم آيه مبارك «وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ»135 گواهى مى دهد كه همه دانش ها در قرآن كريم وجود دارد.
ابن كثير136 نيز، پس از نقل كلام ابن مسعود درباره نهفته بودن همه علوم در قرآن، مى گويد: هر چه مردم در كارهاى دنيايى و دين و معيشت و عالم رستاخيز نيازمندند، در قرآن بيان شده است.

 

بى ترديد اگر مراد ابن كثير و ديگر صاحب نظران اين گروه، ظواهر كلمات قرآن باشد، قابل پذيرش نيست؛ زيرا امورى چون مسائل دقيق و جزئى رياضى، شيمى، فيزيك و مانند آن در ظواهر قرآن به صورت شفاف بيان نگرديده است؛ ولى چنانچه مرادشان، نهفته بودن اين دانش ها در مراتب گونه گون معانى و مفاهيم قرآن باشد، مى توان آن را پذيرفت.

2. ديدگاه حداقلى؛ طرفداران اين نظريه قرآن را در محدوده توصيف جهان بينى و عقايد و بيان ارزش هاى جامع مى دانند و معتقدند طرح مسائل علمى با قدسى بودن دين سازگار نيست.

محمد عزة دروزه137 و دكتر سروش138 در شمار اين گروه جاى دارند.

در نظر اين گروه؛ تبيين امور معنوى و آخرتى بر عهده قرآن و دين است و تبيين علوم انسانى و تجربى، از جمله شيوه حكومت بر عهده مردم است. برخى در تأييد نظريه حداقلى قرآن، گفته اند:139 افزودن سنّت رسول اللّه صلى الله عليه و آله، توجّه به سيره امامان عليهم السلام و توسل به اجتهاد در كنار قرآن دليل واضح، كامل نبودن قرآن به شمار مى آيد.

 

بى ترديد اين ديدگاه نمى تواند درست باشد؛ زيرا طرح مسائل علمى در راستاى هدايت، تربيت و رفاه مردمان، ضرورت دارد و به قدسى بودن قرآن، زيان نمى رساند. افزون بر اين، مسائلى چون سنّت رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سيره ائمّه عليهم السلام و اجتهاد از پايه هاى جامعيّت قرآن به شمار مى آيند؛ به عبارت ديگر، همه اين ها از متن قرآن كريم الهام گرفته اند؛ آياتى مانند:
«وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»140؛ «و آن چه را فرستاده او به شما داد، آن را بگيريد و از آن چه شما را باز داشت، بازايستيد».

 

«أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»141؛ «خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياء امر خود را نيز اطاعت كنيد».
«وَ ما كانَ الْمُؤمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ»142؛ «و شايسته نيست مؤمنان همگى (براى جهاد) كوچ كنند. پس چرا از هر فرقه اى از آنان، دسته اى كوچ نمى كنند تا (دسته اى بمانند و) در دين آگاهى پيدا كنند».
3. ديدگاه اعتدالى؛ طرفداران اين نظريه143، چنان باور دارند كه قرآن اصول و ارزش هايى را مطرح كرده است كه مى توان بر اساس آن يك نظام حقوقى، سياسى، اجتماعى و پيام هاى ارزشى مبتنى بر يك مكتب روان شناسى و جامعه شناسى را استخراج كرد. بنابراين، قرآن از زاويه اى خاص بيانگر همه چيز است. گرچه جامعيت و شمول قرآن در گستره ديدگاه هاى علمى چنان است كه درخصوص تك گزاره هاى آن سخنى ندارد.
در يك جمع بندى شايد بتوان گفت: بديهى است تمام علوم در ظاهر الفاظ قرآن نمايان نيست اما مخاطبان اصلى قرآن و راسخان در علم توانايى دارند كه از اشارات، لطايف، حقايق و ارتباطى كه از الفاظ قرآن به دست مى آيد، ريشه تمام علوم را بيان كنند.

 

امام صادق عليه السلام144 مى فرمايد: «خداوند متعال هر چيزى را در قرآن بيان كرده است. به خدا سوگند، قرآن همه نيازمندى هاى مردم را آورده تا گفته نشود؛ كاش اين موضوع در قرآن بود».
امام باقر عليه السلام145: «بى ترديد خداوند متعال چيزى كه امّت نياز دارد، رها نساخته، در كتاب خود فرو فرستاده است».

 

امام صادق عليه السلام146 در اين باره مى فرمايد: «هر چه كه دو تن در آن اختلاف دارند، ريشه اش در كتاب خدا موجود است؛ امّا عقل مردم به آن نمى رسد».
مولاى متقيان على عليه السلام147 در توصيف قرآن مى فرمايد: «آگاه باشيد، دانستنى هاى گذشته و آينده تا روز قيامت در قرآن آمده است».
از اين رو، گروهى از صاحب نظران مانند استاد حسن زاده آملى جامعيت را براساس فهم زبان قران و ذوبطون بودن آن معنا كرده اند.
ايشان مى نويسد:148 «كلمه مباركه «كلّ شى ء» چيزى را فروگذار نكرده است. پس چيزى نيست كه قرآن تبيان آن نباشد. ولى اين انسان زبان فهم، «راسخ در علم» است».

 

 

127. مائده 5، آيه 15.
128. انعام 6، آيه 59.
129. همان، آيه 38.
130. الزركشى، بدرالدين محمد بن عبداللّه ، تفسير البرهان فى علوم القرآن، تحقيق: محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره: دار احياء الكتب العربيه، ج 1، ص 529.
131. نحل 16، آيه 89.
132. ر.ك: الميزان فى تفسير القرآن، ج 14، ص 325.
جهت آگاهى بيشتر نگا: رضايى اصفهانى، محمدعلى، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، قم: انتشارات كتاب مبين، چاپ سوم، 1381.
133. اشاره به دو كتاب معروف تفسيرى است كه به شكل افراطى به مسائل علوم و تجربى پرداخته اند:
كشف الاسرار النورانيه اسكندرانى و الجواهر فى تفسير القرآن (طنطاوى).
134. هفده گفتار در علوم قرآنى، ترجمه: سيدحسين حسينى، 93 – 98.
135. نحل 16، آيه 89.
136. ابن كثير، تفسير القرآن العظيم، ج 2، ص 503.
137. محمد عزة دروزه، تفسير الحديث، ج 6، ص 91.
138. عبدالكريم سروش، فربه تر از ايدئولوژى، ص 48، 58 و 122.
139. پيمان، حبيب اللّه ، مجله كيان، شماره 5، ص 27 و 28.
140. حشر 59، آيه 7.
141. نساء 4، آيه 59.
142. توبه 9، آيه 122.
143. مكارم شيرازى، ناصر، مجله معرفت، شماره 5، ص 4.
144. كلينى، اصول كافى، ج 1، ص 59.
145. همان.
146. همان.
147. نهج البلاغه، خطبه 158.
148. حسن زاده آملى، حسن، انسان و قرآن، ص 9.

منبع: سایت هدانا برگرفته از پرسمان،  پرسش ها و پاسخ ها «قرآن شناسی».

 

ویژه نامه قرآن پژوهی