آيا افراد عادى هم كه واجبات خود را انجام مىدهند مىتوانند به مكاشفه برسند؟
براى فهم بهتر پاسخ، توجه به چند نكته ضرورى است:
يكم.
انسان در قلب(1) خويش، خلاصه مىشود و موجوديّت هر كسى در همان خلاصه مىگردد كه در قلب هست. همه قواى وجودى انسان- چه قواى ادراكى و چه قواى ديگر- همه از قلب آدمى برانگيخته مىشوند و از قلب او فرمان مىبرند و تحت سيطره آن هستند و به اقتضاى آن و طبق خواست آن به راه مىافتند. همه اينها از ابزار وجودى و ابزار عملى قلب مىباشند. به هر روى، اعضا و جوارح قواى بيرونى و درونى، همه تحت سيطره قلب و مقهور اراده قلب هستند.
دوم.
قلب در اصل، يك حقيقت ملكوتى و يا برتر از آن است چنان كه رسول اكرم «صلى الله عليه وآله» مىفرمايد: «لو لا انّ الشياطين يحومون على قلوب بنى آدم لنظروا الى ملكوت السموات و الارض» «اگر شياطين اطراف قلوب فرزندان آدم را نمىگرفتند و قلوب آنان را قصد نمىكردند، يقيناً به ملكوت آسمانها و زمينها راه مىيافتند و نظر به ملكوت مىكردند».
اين بيان، نشان مىدهد كه قلوب انسانها، بر اثر فريبكارىهاى شيطانى، از موجوديت و مرتبت اصلى خود افتاده و محجوب به حجابها گشته و آثار وجودى خود را از دست داده. حجاب تعلق به بدن مادى، حجاب كفر، شرك و عناد با حق و آيات حق، عقايد و افكار باطل، عادات، اوهام و تعلقات و هر آنچه كه ما را در جهت غير خدا و دورى از او قرار مىدهد، تمامى حقيقت اصلى قلب را محجوب ساختهاند.
سوم.
تا قلب محجوب به اين حجابها است، نمىتواند حقايق برتر را كشف و مشاهده كند زيرا وقتى كه قلب در حضيض «ناسوت» افتاده و گناهان و كردار و اوهام، دور او را گرفته و او را محبوس ساختهاند، قلب نمىتواند مشاعر برتر را- كه ابزارى براى مكاشفه و شهود مىباشند- به كارگيرد.
تا زمانى كه قلب در راه گمراهى بوده و پراكنده در عالم اغيار و فانى در آنها و اسير آنان است و شب و روز در طلب و متوجه آنها مىباشد مشاعر و حواس باطنى نيز- كه زير فرمان قلب بوده و به خواست و حكم او عمل مىكنند- متوجه اغيار بوده و مستغرق در آنها مىباشند و هر كدام در عالمى از عوالم اغيار مشغولاند. عقل و فكر در عالمى، خيال در عالمى، سامعه در عالمى، باصره در عالمى و… تا زمانى كه چنين است، هم خود قلب، نسبت به حقيقت اصلى خويش محجوب است و هم مشاعر باطنى- كه وسيله كشف و شهود هستند- از حقيقت اولى خويش محجوب مىباشند و وقتى چنين بود، راه مكاشفه و مشاهده حقايق برتر، بسته و مسدود است.
حس دنيا نردبان اين جهان
حس عقبى نردبان آسمان
صحّت اين حسّ بجوييد از طبيب
شاید این مطالب را هم بپسندید:
صحّت آن حس بخواهيد از حبيب
صحّت اين حس ز معمورىّ تن
صحّت آن حس ز تخريب بدن
(2)
چهارم.
وقتى قلب از گمراهى برگشت، توبه كرد، راه خود را پيش گرفت، به سوى مقصد اصلى خويش روى آورد، در وادى طلب، قدم گذاشت و روى از اغيار برگردانيد مشاعر و حواس باطنى هم- كه زير حاكميت قلب حقيقى هستند- روى از اغيار برگردانيده و از عالم آنهامنصرف مىشوند. و در اين صورت توان مكاشفات و مشاهدات حقايق برتر را مىيابند. البته آثار اين توان در ابتدا و مراحل اوليه، تا حدودى متفاوت است يعنى، در اوايل سلوك معنوى آثار اين استعداد، به حسب اشخاص و با توجه به خصوصيات ارواح و مسائل دقيق ديگر، فرق مىكند ولى اصل مكاشفه و مشاهده رخ مىنمايد.(3)
با توجه به نكات ياد شده مىگوييم: هر چند بدون مراعات واجب و حرام، هيچ وقت سالكى در سلوك خويش موفق نخواهد شد و هيچ موقع در صراط مستقيم پيش نخواهد رفت، (اگر چه مجاهدتهاى بسيار زياد و طولانى هم داشته باشد) و به بيان ديگر اگرچه واجب و حرام مسأله اساسى در سلوك الى الله است ولى از آنجا كه براى كشف و شهود نياز به كنار زدن حجابهاى ظلمانى هست صرف رعايت اوامر و نواهى الهى در حوزه واجبات و محرمات كافى نيست بلكه مراقبه در انجام دادن نوافل و برخى مستحبات، ترك مشتهيات و هواهاى نفسانى، فكر و ذكر، توبه و استغفار، تخلّق به اخلاق حسنه، دورى از گناهان و مواردى از اين قبيل نيز براى كنار رفتن حجابهاى ظلمانى و به كار افتادن مشاعر باطنى و در نتيجه تحقّق كشف و شهود، لازم و ضرورى است.
بنابراين در خصوص افراد عادى- كه تنها واجبات را انجام مىدهند- نمىتوان كشف و شهود را جارى و سارى دانست هر چند خداوند متعال در قبال اين مسأله حائز اهميت، قلبهاى آنان را نورانى كرده و توفيقاتى در اعمال خير و حسنه نصيبشان مىگرداند و گاهى رؤياهاى صادقانه نيز برايشان رخ مىدهد. به هر روى، رسيدن به مقام «مكاشفه»، شرايط و بسترهايى دارد كه تا حدّى بايد محقق شود.
پنبه وسواس بيرون كن ز گوش
تا به گوشت آيد از گردون خروش
پاك كن دو چشم را از موى عيب
تا ببينى باغ سروستان غيب
دفع كن از مغز و از بينى زكام
تا كه ريح الله در آيد در مشام
كنده تن ز پاى جان بكن
تاكند جولان به گرد آن چمن
غل بخل از دلت و گردن دور كن
بخت نو درياب در چرخ كهن
(4)
(1) مقصود از قلب در اينجا مفهوم حسى آن نيست بلكه همان حقيقتى است كه از او تعبير به «من» مىشود و در واقع حقيقت آدمى است.
000 (2) مثنوى معنوى، دفتر. 1
000 (3) در اين خصوص نگا: مقالات، ج 1، ص 101-. 181
000 (4) مثنوى معنوى، دفتر 2، ابيات 1945- 1948-. 1949 پرسمان
